Eerder die avond hadden we Gijs uit Nieuw Woelwijck opgehaald. Thuisgekomen trok hij zijn jas uit en stoof met zijn weekendtas de trap op. Samen met Pauline deed hij de weekendkleren in de kast. Het flesje met de druppeltjes moest mee naar beneden. Gijs zelf zette heel precies het flesje in het keukenkastje, op de onderste plank, vooraan in de hoek. 
Na twee aardbeienjamboterhammen, een kopje thee, en tien minuten videokijken in zijn eigen zitje trok Gijs Pauline mee naar de badkamer. Gehaast. Intussen zette ik de kopjes klaar voor de thee en de koffie en deed de mergpijpjes op een schotel. 

In de badkamer zong Pauline voor Gijs. Die lag met opgetrokken knieën onderuit in bad. Pauline zong een slinger van Disneyliedjes. 'Hé-ho, in de mijn, in de mijn, waar de diamanten zijn.' 'Eens rijdt mijn prins voorbij.' Gijs zou zomaar kunnen denken dat hijzelf die prins was, zo lief keek mama. Ook Bassie en Adriaan kwamen voorbij. Al zingende mimede Pauline met heel haar mooie gezicht. Als hij naar haar keek dan was het eigenlijk nog fijner dan televisie, want het was mama die voor hem zong, tot ze er schor van was, "Klaar," zei ze dan. Dan rees Gijs met heel zijn een meter vijfentachtig centimeter uit het water, het klotste in golven over de rand, en mama wreef zijn dampende lijf droog met een zachte handdoek. Hij was geen knuffelman, dit was anders.

In de kamer knalde de deur open. In zijn donkerblauwe badjas banjerde Gijs op slippers breed grijnzend op me af, zijn harige kuiten staken onder het velours uit. Hij plofte naast me op de bank. Nu zat er weer wat leuks aan te komen, televisie kijken op de bank, tussen pappa en mamma in. 
Gijs gebaarde naar de afstandsbediening op de salontafel en keek naar me: 'Ha.' Op zo'n vrijdagavond was het vaak 'Bommetje,' of 'Muziek op het plein.' Dit keer had ik zin in Sting Ray Classica. Gijs hield ook van klassieke muziek. 
'Het zit vast in zijn genen,' zoiets te denken, daar werd ik warm van.
Ik klikte op een opname van het Budapest Festival Orchestra met Ivan Fischer, uit 2017. De opname begon met de eerste symfonie van Ludwig van Beethoven. Gijs zat gebiologeerd te kijken. 
Toen kwam Pauline eraan. Gijs legde zijn hoofd tegen haar schouder. Pauline keek glunderend over zijn krullen, had ik dat wel gezien! Ze trok haar wenkbrauwen in een fraaie boog boven haar ogen. 

Na een kwartier werd Pauline ongedurig. Ze liep naar de keuken en bracht ons de koffie, de thee en de mergpijpjes. Ze ging weer zitten. Gijs legde weer zijn hoofd op haar schouder. 
"Jullie moeten morgenvroeg om halfzes op hè," zei ze. Pauline kon ook streng kijken. 
Gijs en ik zouden de volgende dag achter de zeedijk bij Noordpolderzijl het wad op met Dijkstra's Wadlooptochten. Dat deden we elk jaar, al minstens tien jaar achtereen. Sinds Gijs niet meer eens in de twee weken logeerde maar eens in de drie weken, was er minder keuze in tijdstip. Eb en vloed volgen de stand van de maan en veertien dagen passen daar beter in dan drie weken, want net als de maan heeft Gijs heeft zijn routines. Wadlopen kan alleen op een zaterdagse ochtend. Nu moesten we dus in het donker van eind september om halfzes op. 
Pauline bleef me dwingend aankijken.
"Jaja," zei ik. "Laat ons nog even genieten." We waren al twintig minuten met Beethoven onderweg en bij het laatste deel van de symfonie beland. Lang zou het niet meer duren. Meestal trekt Gijs mij na een kwartier omhoog uit de bank, voor de tocht naar zijn slaapkamer. Die ziet er nog precies zo uit zoals vroeger, en eigenlijk is dat misschien wel het allerleukste van de eerste avond, Gijs gaat dan joelend met twee treden tegelijk de trap op. 

Op de bank in de kamer nam inmiddels op de televisie Fischer het applaus in ontvangst. 
"Nu dan," zei Pauline nadrukkelijk. "Bedtijd Gijs! Morgen ga je wadlopen met papa en Karel. Heel vroeg. Buiten is het dan nog donker!"
Gijs schudde nadrukkelijk met z'n hoofd. Hij keek strak naar het scherm, waar Ivan Fischer onder luid applaus naar de coulissen liep.
Gijs pakte met zijn linkerhand Paulines hand en met zijn rechterhand die van mij. Hij pinde ze tegen het blauwe leer van de bank. Hij schudde nog eens zijn hoofd en keek strak naar de televisie.
"Pauline, toe nou. Laat hem toch. Die jongen is dertig! Zo meteen komt Beethovens vierde pianoconcert. Daar geniet Gijs van!" 
Zelf was ik er ook dol op. Een paar jaar geleden hadden we Gijs voor Sinterklaas een video gegeven met alle vijf pianoconcerten van Beethoven, uitgevoerd door Leonard Bernstein en Krystian Zimerman. Die video stond in Gijs z'n Billykast tussen de video's van Disney en Bassie en Adriaan. De laatste tijd koos Gijs deze video, als hij op vrijdagavond na zijn aardbeienboterhammen nog tien minuten in zijn eigen televisiehoekje zat. 

Intussen kwam op het scherm in de woonkamer Fischer met zijn kale kruin het podium weer op. Dit keer in het kielzog van pianist Richard Goode, gerenommeerd Beethovenspecialist. Door de violen heen slalomden ze naar voren.
De dikkige Goode kroop op het bankje voor de Steinway. Hij schoof het bankje wat heen en weer. Toen hij klaar was keek hij op naar Fisher, die op de bok naar hem knikte, zijn batôn in rust. Toen keek Goode naar de toetsen, en in de kamer keken wij naar zijn geliggrijzige bos haar, dat keurig gekamd kraagde over het zwarte jasje, waaronder hij een zwartgrijs pied de poule vest en een zwart overhemd droeg. Het vierde pianoconcert begint met een zacht akkoord op de piano, en een paar maten solo. Pas daarna valt het orkest in. 
Goode sloeg de toetsen behoedzaam aan, mummelend met zijn lippen, alsof hij elke afzonderlijke noot uit de partituur wakker moest kussen. Hij leek wel een ouder die zijn nazaat voert, bij elk hapje opent hij zijn eigen mond, het instinctief automatisme. Goodes volle wangen gingen schuddend heen en weer, en de rimpelvoren op het voorhoofd golfden met de noten op en neer, we konden de haren tellen in zijn borstelige wenkbrauwen. 
Gijs liet hij onze handen los en Pauline vergat dat Gijs eigenlijk naar bed moest. Pas ergens in het derde deel trok Gijs me mee naar boven. Toen ik hem de volgende ochtend wekte in mijn wadloopkleren stond hij zonder mankeren naast zijn bed. "Ha!" 

Op zondagavond ging hij weer naar Nieuw Woelwijck. Een jonge veertiger deed de deur open. Wij vertelden over het pianoconcert. 'Ja, voor Bruce Springsteen moet je niet bij Gijs zijn," zei hij. Hij streek over Gijs z'n krullen, met warme ogen.

In de tweede week van januari 1991, op vrijdag wacht ik in de hal van het VU medisch centrum in Amsterdam Buitenveldert op mijn ouders. Dat ze komen is bijzonder. Vanuit Zuidwolde bij Groningen is het een hele reis. Moe voelt zich vaak niet lekker, pa belt dan 's morgens af, als ik opneem hoor ik eerst zijn zucht. Pauline is altijd weer gefrustreerd. Ik niet, ik reken nooit ergens op. 

In het zitje denk ik aan die fijne uren met mijn zwijgzame vader. Als hij de koeien molk en ik het pasgeboren kalfje uit een emmer de wei voerde, het moest nog leren drinken; hoe het voelde als ik mijn hand voorzichtig in de tandeloze bek stak en de tong van het babyrund over die hand raspte, de tintelende huiver die over mijn arm trok en daarna over mijn rug. De bietenplantjes die wij broers met pa dunden, kruipend op onze knielappen over de kruimige aarde, de rijen langs, de hak in de hand; de vochtige geur van de klei, opgewarmd door de voorjaarszon; het ijle kiiie-viet, kiii-viet en gruuu-to, gruuu-to boven ons in het blauw. In de herfst dronken we koffie op dezelfde akker: het plopgeluid als pa de kurk uit de geel geribbelde thermosfles loswrikte. Wij zaten op een hoop bietenloof; dat wij van de bieten staken met een scherp halfgekorfd schepje aan een steel. Pa wrikte de bieten met de tang uit de grond, mikte ze met een kunstig boogje op een hoop, één voor één, stug doorwerken voor twee hectare suikerbieten. Ik denk aan de jaren erna, toen pa een hernia kreeg. Toen hij zijn helft van de boerderij overdroeg aan mijn oom en tante, die er al lang op aasden, vanaf het moment dat opa de oudste zoon met zijn jonge gezin naar het dorp liet verhuizen. Aan later, aan pa's tijd als conciërge, toen pa 's zomers in een verloren uurtje de rozen om de school schoffelde; zoals moe mij toevertrouwde: 'Pa mist buiten zo.' Daarna werkte pa op een andere school. Toen woonde ik al niet meer thuis. Op de offsetdrukmachine van school vermenigvuldigde pa mijn doctoraalscriptie. Daarna bevroeg hij mij langdurig, met vragen waarvan ik me nimmer voorstelde dat hij me ze zou stellen. 'Ik ga met een ander slag mensen om,' verklaarde hij. 'Vroeger zag ik niemand en hield ik me stil.' En nu is pa al zeven jaar met vroegpensioen. De directeur en de arboarts vertelden dat het wel genoeg was geweest. Ze hadden het laten uitrekenen, het kon. Voor een opspelende schildklier waren pillen en met een vitamine B-12 tekort werd je tegenwoordig oud, eens in het half jaar een spuitje was voldoende. 

Dan zie ik hen door de sluisdeur van het ziekenhuis binnenkomen. Pa met zijn zwarte alpinopet. Hij houdt moe's hand vast. Moe, een kop kleiner, heeft het hoofd diep in de nepbontrand van de capuchon, haar wangen zijn roodbetraand. Het is niet alleen de kou, denk ik. Moe's grote groene ogen springen geagiteerd naar me toe. 
Ik omhels ze. Moe houdt me vast alsof ze me op het bakstenen stoepje van ons kleine huis één keer te vaak liet gaan. 

Ik ben zo zeldzaam blij dat ze er zijn. Ik ben achtendertig jaar maar voel me twaalf jaar en drie jaar tegelijk. Er iets nieuws dat ons drieën sinds afgelopen dinsdag bindt. Iets dat zo heel groot en tegelijk zo vreselijk verdrietig is. Het is alsof we daar in die ziekenhuishal voor een spiegel staan en ik voor het eerst hetzelfde zie als zij. Ik ben dezelfde en toch weerkaatst het glas een andere man. Een ander, nu gedeeld kennen. De term was liefde. Maar dit woord voelt nu te klein. 

Ik loop met hen naar de lift, naar de kamer van Pauline. Op het prikbord boven Pauline's bed hangt tussen een paar kaarten en een kindertekening. Op de tekening staan roze driehoeken en daartussen bevindt zich een ooievaar met een gele kop en een rode snavel. De ooievaar draagt iets in een witte doek. Ze lijkt op Pino uit Sesamstraat. Daarna gaan we naar de Intensive Care. Er mogen maar met twee mensen in de kamer. Pauline gaat met moe mee. Pa en ik wachten op stoelen in de gang. Daarna is het onze beurt. 

Pa en ik lopen naar de couveuse en kijken naar Liesbeth. Ze ligt op het schapenvelletje, op hoge zachte polen, op haar rug. Het zwartbehaarde hoofdje is naar ons toegekeerd. Liesbeth's ogen zijn dicht. Er komt een doorzichtig slangetje uit haar mond, het slangetje zit vast met een brede bruine pleister onder haar lip.
'Wat is ze klein, he,' zegt Pa. De luier om haar naakte lijfje reikt tot over haar borst en tot voorbij de knieën. Kleiner zullen er wel geen luiers zijn. 
Boven de luier, net onder het sleutelbeen, zijn op haar lijfje twee oranje stickers geplakt. Er komen witte snoertjes uit, ze gaan over de luier heen naar het voeteneind en verdwijnen daar ergens. Liesbeth heeft een knuistje omhoog. Haar andere arm ligt gespalkt langszij. Er zit een infuus aan. Het slangetje kleurt rood. In haar linker bovenbeen zit nog een infuus. 'Kijk pa,' zeg ik half fluisterend, ik had het door de telefoon al verteld, en wijs ernaar: 'Dit is het infuus, dat ze met microscopische chirurgie moesten aanbrengen.' 
Is er een ander woord voor een dij, als die zo dun is? Er ligt iets donkerroods op haar huid, geronnen bloed lijkt het wel. 
Pa kijkt omhoog, naar de apparaten met het woud aan knopjes, naar de groene golfjes op een scherm. Daarboven komen ook die piepjes vandaan. 'Heuden, heuden, heuden,' zegt hij op z'n Gronings. Hij schudt zijn hoofd en kijkt naar mij, misschien begrijp ik hoe dat allemaal werkt. 

Er komt een verpleegster bij ons staan, het is Margreet weer. 
'U bent zeker de grootvader he? Wat fijn dat u op bezoek komt.' Ze geeft hem een hand. 'Ze heeft het niet gemakkelijk, hè, Liesbeth.'  
'Ze is bij u vast in goede handen.' Pa is complimenteus. Pa dekt zich weer eens in, denk ik ook. 
'Wij doen ons best voor haar.' Margreet knikt erbij, alsof ze het wil onderstrepen. Maar dat is niet nodig. 'Wat een zorgen hè, zo'n meiske. Voor uw zoon, voor u en voor ons.' 
Pa kijkt ernstig, hij gaat zo iets zeggen. 'We staan er niet alleen voor.' Zijn mond trekt een beetje en zijn kin trilt. Hij wijst naar boven en kijkt naar Margreet. 
Margreet knikt begrijpend. Haar ogen staan lief naar pa. 
Oma verloor haar dochter van eenentwintig aan een hersenbloeding. Toen was pa de oudste. Oma had zich er aan overgeven, het was te wonderlijk om het te begrijpen. In haar geloof vond ze op een vreemde manier troost. Al was oma vaak zomaar stil en zuchtte ze dan opeens. Mijn andere oma deed zoiets nooit en die was weduwe sinds moe's vierde jaar. Zou dat minder erg zijn, als je je partner verliest?

Later in de avond gaan Pauline en ik weer naar Liesbeth. Het gaat al vertrouwd voelen. Het kalme geluid van die piepjes. Margreet is er nog. Ze komt naar ons toe. 
'Het gaat iets beter met Liesbeth,' zegt ze. 
'Ja?' vraagt Pauline, ze kijkt voorzichtig blij naar Margreet, benieuwd naar meer.
'Ik bedoel dat ze minder pijn heeft dan gisteren.' Margreet wil geen valse verwachtingen wekken. 'Het blijft zorgelijk. Liesbeth neemt amper voeding op.' Het is even stil. 'Maandagmiddag zijn de uitslagen binnen. Dan wil de dokter jullie vertellen wat we over haar weten en hoe het met Liesbeth verder gaat. Om vier uur. Schikt dat?' We kijken elkaar aan. Pauline slikt. 'OK,' zeg ik, 'dat is prima.' Laat het maar komen, denk ik. Het moet toch komen. Maandag dus. 

'Nou,' zegt Margreet. Haar stem klinkt opgewekt, nu zijn we aan iets leuks toe. 'Zijn jullie er klaar voor?' Ze kijkt van ons naar Liesbeth. 'Zoek jullie plekje maar op.' Margreet loopt weg om het kussen, het doek en de deken te halen. Wij gaan in ons hoekje zitten. Even later legt ze Liesbeth op Pauline's arm, op het kussen. Ze drapeert een warme doek en een deken over Liesbeth. Daarna kijkt ze toe, ze zet haar handen in de zij. Er is haar nog iets niet naar de zin.
'Toe,' zegt ze tegen Pauline, 'maak je peignoir eens los.' Pauline heeft het altijd koud. 'Mag ik?' Ze plooit de kraag van Pauline's peignoir open. Daaronder komt haar roodsatijnen pyjama tevoorschijn. Ze vouwt nu de glanzende stof naar buiten. Daarna hoeft Pauline geen uitleg meer. Zij lacht naar Margreet alsof die haar iets heel moois geeft. 
Pauline's boezem is half bloot. Daar vlijt ze Liesbeth's hoofdje tegenaan, Liesbeth's poppewangetje tegen Pauline's grote bleekroze borst. Naast dat wangetje ligt een knuistje. 
En Pauline praat maar en ze praat maar: lieve woordjes voor Liesbeth. De mêlee aan stemklanken moeten voor Liesbeth eigen klinken, hemels zoals het air van Bach als je dat een tijd niet meer had gehoord, Pauline's hartslag onder haar borst als het vertrouwde continuo. Af en toe gaan Liesbeths ogen open. Die ogen staan niet meer op een kier. Ze zijn echt open. 

Als Liesbeth haar ogen sluit haal ik diep adem. Ik laat los en dan trekt iets mijn blik naar het grote raam in de zusterpost. Margreet zit daar met een collega. Ze kijken naar ons drieën, ze glimlachen.

Het geluid van de schuurdeur klinkt. Die klemt een beetje als je hem opent. Even later komt het geluid van de keukendeur. En dan staat Bert in de kamer, in zijn blauwleren jas, hoog dichtgeritst. 'Ouders,' zegt hij, terwijl hij zijn beslagen brillenglazen poetst. Als hij klaar is opent hij beide armen. Ik druk hem tegen me aan. Dan is Pauline aan de beurt. We pakken onze jassen, rijden naar Sappemeer, waar Gijs woont op het uitgestrekte terrein van Nieuw Woelwijck. Langs slingerpaadjes lopen we naar Den 2. 

Meestal wonen er tien mensen in zo'n groepswoning. Op Den 2 zijn het er acht. Acht is druk genoeg. Er liggen veertig van die groepswoningen verspreid in de natuur. Vaste begeleiders zijn er op de groep, de hele dag door, met vertrouwde rituelen en veel feesten om naar uit te kijken. Nieuw Woelwijck is nooit gefuseerd. De organisatie is financieel uiterst gezond, uit interesse volg ik de jaarrekeningen. Zeventien jaar geleden ging onze Gijs er wonen. Op zijn twaalfde. Pauline kon hem niet meer de baas, en dat wist Gijs. Ik nog wel, maar alleen als ik me driftig maakte. Bert zat in de derde van de middelbare school. Hij moest nog een paar fijne jaren thuis hebben.

Het moest. Er zat niks anders op. Toen, in 2007, ontving de orthopedagoog Jan Schreurs ons op Nieuw Woelwijck. Jan liep over het terrein mee naar één van de groepswoningen. Op de tafel in de huiskamer lag een kleedje en op dat kleedje stond een vaas verse bloemen. 
'Doen jullie de voordeur niet op slot?' vroeg ik. Acht jaar eerder waren we in Groningen komen wonen. Tegen de beukenhaag om ons huis maakten een raster van gaas. Voor de toegang tot de tuin bij de oprit lieten we een smeedijzeren poort plaatsen. De poort had verticale spijlen, zodat Gijs er niet in kon klimmen. 
'De deur op slot? Daar doen we hier niet aan,' had Jan gezegd. Ja, er liep wel eens iemand weg. Soms ook van het terrein. Dan fietsten ze er achterheen. Maar het ging altijd goed. Zoals Jan dat tegen mij zei, met zijn begrijpende ogen. Nu, ruim vijftien jaar later zijn alle groepswoningen gesloopt en nieuw gebouwd. Op Den 2 zit er een slot op de deur. 'We zijn de intensieve care van de zwakzinnigenzorg geworden,' zei een bestuurslid later. 

Toen Gijs verhuisde naar Sappemeer keek ik een tijdlang op Funda naar een woning in Sappemeer. Na een poos hield ik daarmee op. Ik hield mezelf voor dat kinderen in Engeland op hun vierde naar de kostschool gingen. En dat Paulines heerooms op hun twaalfde naar het internaat moesten. Het schuurde. Het schuurt nog altijd.

In Den 2 hangen de jassen in de hal over elkaar heen. Uit de huiskamer komt Gijs aangelopen. Hij draagt een groen jasje, dat Pauline een paar weken eerder meegaf. Er zit gel in zijn krullen. Gijs glundert, neemt heel voorzichtig de hand van Bert in zijn grote handen en kijkt Bert opgetogen aan. Pauline en ik ontvangen ook zo'n blik en dan stuurt hij weer zo'n straallach naar Bert. Hij trekt Bert mee naar binnen, naar de lange tafel, die vol zit met bewoners en familie. Wij komen beter niet te vroeg. In de Adventskrans aan het plafond branden drie van de vier kaarsen. Aan de wanden hangt dennengroen met rode en zilveren ballen en fijn engelenhaar. De groepsbegeleiders hebben zich opgedoft. Ze zijn er bijna allemaal. Eén op één aandacht telt vanavond. Net zoals in de vakantieweek van Den 2, die geen week maar slechts vijf dagen duurt, en de bewoners van Den 2 gewoon in hun eigen bed op Nieuw Woelwijck slapen, want dan klopt het tenminste nog een beetje. Ook op kerstavond moet het goed gaan. In die acht hoofden is het nòg drukker dan anders, windkracht negen op z'n minst.

Op de lange tafel in de huiskamer staan schalen met wit bepoederde kerststol. De kerststol pronkt in vorstelijke plakken, met een glinsterende dot spijs en stukjes zuidvrucht en noot. Een begeleider gaat rond met een kan dampende chocolademelk. Gijs heeft al twee bekers met chocolademelk op. Af en toe moet Gijs staan met zijn lange lijf, soms trekt hij aan onze hand. Een van de andere bewoners pakt z'n mouw en trekt hem terug naar de stoel. Die bewoner kijkt mij samenzweerderig aan en lacht een beetje, wij tweeën kennen Gijs toch. Als niemand meer van de kersstol hoeft zingen we kerstliederen. Een van de andere vaders is goed bij stem en zet in.

Eindelijk, eindelijk mogen we naar de hal, naar de jassen. Buiten wachten de herders in hun ruwe bruine mantels en mutsen met flappen over de oren. Ze dragen lange rode flambouwen. De vlammen flakkeren, er sliert rook. De herders lopen mee naar het dorpshuis. Onderweg sluiten andere groepen aan. In het dorpshuis doen we de jassen uit. In de zaal staat een rieten stal met bijna manshoge beelden, in cirkels eromheen lage banken. Achter de piano in de hoek zit met zijn verweerd gezicht Fop Wassenaar, de psychiater, oprichter en oud-bestuurder. Fop stamt uit de tijd van de wereldverbeteraars, hij vond dat bestuurders van zorginstellingen vooral filosofen moesten zijn. Naast de piano heeft Trix Hiemstra de dwarsfluit aan haar lippen. Trix is één van de huidige bestuurders, lang geleden kwam ze als groepsbegeleider. Op Nieuw Woelwijck doen ze aan eigen kweek. Ook cultuur behoeft duurzaamheid. 'Twee avonden. Alle groepen komen langs. Twee lange avonden doen ze erover,' denk ik als ik hen groet.

Iedereen zit. De piano en fluit zetten het eerste lied in. 
Komt allen tezamen, komt allen tezamen, jubelend van vreugde, komt nu, o komt nu naar Bethlehem. Ziet nu de Vorst der eng'len, hier geboren, komt laten wij aanbidden, die Koning. 

Wij zitten op de voorste rij, Gijs moet alles zien. Gijs zit tussen Bert en een van ons. Tussen het zingen door luisteren we naar een verteller, die staande bij de kerststal uit het Kerstevangelie leest. Af en toe hoor je een kreet van een bewoner. Soms moet Gijs staan om alles nog beter te zien. Halverwege is er thee met een kerstkransje en dan gaan we verder met de liederen. Bij het laatste lied gaan we staan. Ere zij God, ere zij God in de hoge, in de hoge. Vrede op aarde, in de mensen een welbehagen. Ons Amen, amen, amen, dooft zacht uit.

We schuifelen naar onze jassen en lopen naar buiten, de koude in. De herders met hun flambouwen wachten op het Dorpsplein. We lopen terug. Het afscheid in de hal van Den 2 is kort. Gijs drukt zijn wang tegen die van Pauline, Bert en mij. Hij manoeuvreert ons met strakke ogen naar de uitgang. Gijs hoort in Nieuw Woelwijck. Papa en mama horen thuis. Bert woont ook niet meer bij papa en mama.

Want een kind is ons geboren. Een zoon is ons gegeven.

Op een zondagmiddag nam ik Gijs mee op de fiets, de polder in. We woonden toen in Waardhuizen, aan de rand van Amstelveen. Het was zomer, Gijs zat in het zitje aan het stuur, zijn beentjes bungelden losjes naar beneden. Wat hield ik ervan om al fietsend mijn hoofd tegen zijn wang te vleien. Om vlak bij zijn oor mijn eigen liedje te zingen: 'Gijs en papa, fietsen, fie-ie-ietsen', fie-ie-ietsen!' 
Halverwege Nes aan de Amstel was een fietspad, op een dijk langs lager gelegen weiland. Langs het pad graasde een koe, bij het schrikdraad aan de rand van het talud. Ik remde en bleef staan. Het dier keek nieuwsgierig naar ons op. Wat was zo'n oog mooi, hoe groot en glanzend dreef het in de oogkas! Het oog was amandelkleurig, het leek wel een edelsteen. Haar kaken maalden en uit de bek sliertte groenig slijm. 'Kijk Gijs! Hier, kijk eens! Dat is een koe! Koe!' 
'Het was zo raar,' zei ik toen we thuis waren, tegen Pauline. 'Zo'n joekel van een dier. We stonden er vlakbij. Ik kon haar asem ruiken. Het was of Gijs het beest niet wilde zien. Hij negeerde haar compleet. Hij keek alle kanten uit, alleen niet naar die koe.' 
Ook ons keek Gijs zelden aan. We vroegen elkaar ernaar, 's avonds als Gijs en z'n oudere broer in bed lagen. 

Pauline, die parttime werkte, was met Gijs naar het consultatiebureau geweest. 's Avonds vertelde ze me erover. 
'Het klopt niet,' had de arts tegen haar gezegd. De vrouw had in het dossier op haar bureau gebladerd. 'Jullie oudste was één jaar toen hij ging praten. Ze komen uit hetzelfde nest. Gijs is anderhalf, hij had nu moeten praten. Mogelijk zijn het zijn oren. Ik geef je een verwijsbrief mee, voor de KNO arts, voor buisjes in de oren.' De vrouw had niet overtuigend geklonken, zei Pauline, die ongerust was geworden. De arts had een oorontsteking geconstateerd. Ons was die oorontsteking niet opgevallen, en dat voelde evenmin goed. 

Die oorontsteking verklaarde het huilen van Gijs maar voor een deel. Onze oudste had steeds naar zijn oor gegrepen, mama au, au. We hadden hem 's nachts getroost op onze arm, het kussen wat hoger gelegd, en hij ging weer slapen. Gijs kon je niet troosten, hij bleef huilen. 'Leg hem maar terug in z'n  ledikant,' zei ik tegen Pauline, 'je helpt hem er niet mee.' Op onze slaapkamer verbeten we ons tot Gijs, eindelijk met huilen ophield en insliep. 
Gijs huilde vaker, onverklaarbaar. Toen hij een half jaar was, en wij een vakantiehuis huurden op een park in Twente, had hij veel gehuild. Direct al, toen we uitstapten, en ik onze spullen naar het verblijf sjouwde. Hij bleef huilen. Pauline ging met hem wandelen in de buggy, daar werd hij rustig van, maar eenmaal binnen begon het weer. Bij het eten tilde ik Gijs in zijn Maxi-Cosi op tafel, en schommelde hem heen en weer, dat hielp. Er was geen bad, zoals thuis. We deden een stop in de gootsteen en lieten de bak vol warm water stromen. Daar kraaide Gijs van plezier, klapte met zijn mollige handjes op het water. 'Het ene kind is het andere niet,' zei ik tegen Pauline. Vaak zei zij hetzelfde tegen mij. 

We lieten Gijs niet graag aan een oppas over, we namen hem liever mee. Eens hadden we een barbecue bij iemand van mijn werk. Het was bij een vakantiepark op de Veluwe en we waren met een groep collega's. Gijs was mee in de buggy, en toen we met de groep tussendoor gingen wandelen, zei een oudere vrouw tegen Pauline dat ze gerust mee kon. Het klonk hartelijk. De vrouw had een matroneachtig voorkomen. Haar bolle wangen, met fijne rode adertjes, glommen van plezier, toen ze verklaarde dat ze er vijf had grootgebracht. Pauline keek me aan. 'Ga nou maar mee,' zei ik, ze was altijd druk genoeg met Gijs. Maar beiden wisten we van Gijs z'n huilen. Soms hield hij z'n adem zo lang in dat hij blauw aanliep. 'Een breath holding spell', had de huisarts gezegd. 'Kan geen kwaad.' Iets onverwachts, wisten we, of iets nieuws, of een vreemde omgeving. Rustig blijven en tijd nemen, dat was het verstandigste. Toen we van het wandelen terug kwamen had de vrouw geagiteerde blosje op haar wangen, Gijs had lang gehuild.

Gijs kreeg buisjes in het ziekenhuis. Hij ging niet praten. Een paar maanden later moest Gijs naar een audiologisch centrum in Amsterdam voor een gehoortest. 
Gijs had daar de hele boel bij elkaar geschreeuwd, vertelde Pauline me 's avonds aan de keukentafel. Door de week was ik druk met mijn werk. Maar tegen zessen was ik altijd thuis. Een rapport lezen of een memo schrijven kon ook thuis, als de keuken was opgeruimd en de jongens op bed lagen. Kleine kinderen zijn tropenjaren en al helemaal bij ons. Pauline had na Gijs z'n geboorte borstkanker gekregen, ze was bestraald en had haar oude energie niet terug. Tegen zessen was ik altijd thuis.
Pauline zei dat ze Gijs in de kliniek niet tot bedaren kreeg. 'Geef me een kwartiertje,' had ze tegen de professional gezegd. Pauline had Gijs in de buggy mee naar buiten genomen, en liedjes voor hem gezongen. Daarna was hij gekalmeerrd en kon hij mee naar binnen. 
'Gijs zat op mijn schoot op een stoel midden in een zaaltje. De professional achter mij maakte zachte geluiden met voorwerpen, een andere professional zat voor mij met het gezicht naar Gijs, zij trok zijn  aandacht met gebaren. 'Bij elk geluid draaide Gijs zich keurig om,' zei Pauline, 'tot de vrouw een sisgeluid maakte en Gijs z'n hoofd niet draaide. De professional zei: dus toch! Er is iets met zijn gehoor niet in orde! Maar ik had heel duidelijk gehoord dat Gijs, heel zachtjes, had terug gesist.' Pauline klonk triomfantelijk, wie kende Gijs het best? 

Daarna ontvingen we thuis, ik was er zelf bij, een ontwikkelingspsycholoog. De vrouw observeerde Gijs, die net twee jaar was. Ze had een lijst met vragen. Pauline had een pagina volgeschreven met dingen die haar waren opgevallen. Het vliegtuig, bijvoorbeeld, dat met luid geraas overkwam, en Gijs die nog nooit had opgekeken, als zo'n grote zilverkleurige vogel traag naar de landingsbaan op Schiphol zakte. Of neem dat poesje, waar Pauline Gijs op wees, als ze met de buggy naar het winkelcentrum liep, en Gijs die er niet naar taalde. En, is dàt niet raar? Gijs had zelf nog nimmer ergens met zijn vinger naar gewezen! 
Buiten was Gijs niet los vertrouwd. We hielden hem stevig vast. Als we dat niet deden rende hij zo de drukke straat voor ons huis op. Hij moest naar de putdeksel, midden op de straat. Gijs was mateloos gefascineerd door het patroon op de deksel. Dat gold voor elke putdeksel, waar dan ook. Maar ons, òns keek hij niet aan. 

Een paar weken later kwam de psycholoog terug met haar rapport. 'Ik vermoed dat Gijs een ontwikkelingsstoornis heeft en een contactstoornis verwant aan autisme,' zei ze. 
Autisme? We konden er ons weinig bij voorstellen. Een formele diagnose moest van de psychiater van het RIAGG komen, dat kon nog wel een jaar duren, er was een wachtlijst. 
Uit de bibliotheek haalde ik een handzaam boekje van Theo Peeters, het was recent uitgekomen: Autisme. Van begrijpen tot begeleiden. Op de eerste twee bladzijden somde hij puntsgewijs de diagnostische criteria op. Ik las ze voor aan Pauline. 'Dat verklaart alles,' zei ik daarna. Peeters was in zijn beknoptheid helder, onontkoombaar als een vonnis na heterdaad. Verderop stond dat zo'n stoornis diep in de persoonlijkheid ingreep. Zulke kinderen hadden levenslang een gespecialiseerde voorziening nodig. 'Levenslang!' zei ik tegen Pauline, mistroostig.

Avonds belde ik mijn broer. Twee jongere broers had ik. In onze jeugd werkten we met mijn vader, die akkerbouwer was, samen op het land en 's avonds voetbalden we in het dorp in het plantsoentje voor ons huis. Een van mijn broers werkte in een instelling voor verstandelijk gehandicapten. 
'Ik zal nooit met Gijs kunnen voetballen, nooit een normaal gesprek met hem voeren over een boek of over de politiek,' zei ik. Ik drukte de hoorn van de telefoon stijf tegen mijn oor, alsof ik mijn broer dichterbij kon halen. Ik hoorde mijn eigen stem, wat een vreemde ervaring ervaring was, alsof die stem van iemand anders was, zo zeldzaam hoog en zo haperend klonk het. Mijn broer klonk rustig en vertrouwd. Hij zei dat er voor ons vast andere mooie dingen met Gijs zouden komen. 

Ik wilde het niet horen.

Als ik door de Vijzelstraat fietste, op weg naar mijn studentenkamer in de Rivierenbuurt, moest ik er elke keer naar kijken.

'Hey, hey, it's May. Outdoor fucking starts today.'

Het stond daar met rafelige zwarte letters op de muur gespoten, de muur van het monumentale hoofdkantoor van de Algemene Bank Nederland. Het voorjaar hing in de lucht, een  decennium lang. Het hing door de hele stad en het maakte iedereen vrij.

Voor mij was dat niet weggelegd, dacht ik spijtig: Outdoor fucking. Het voorjaar woei aan mij voorbij. Ik was het laatste bootje. Mijn bootje dobberde aan een touw op het einde van de steiger. Zonde. Dat meende ik ook te lezen in de ogen van vrouwen, die af en toe om me heen draaiden. Want ik zou liegen als ik zei dat ik lelijk was. Waar het dan wèl aan lag? Soms merkte ik het niet eens. Dan moest een vriend mij erop attent maken en dan was het een vrouw die ik niet begeerde. Of, als ik eindelijk eens moed verzamelde, liep ik een blauwtje. Kort gezegd was ik te verlegen, niet ondernemend en niet avontuurlijk genoeg.

Tot die keer aan de bar van Theater Bellevue. Rachel kende ik van een cursus. Rachel zat op de toneelacademie en ze had me meegevraagd naar een voorstelling. Wat wilde ik dat graag. Rachel droeg haar haar elke keer anders. Soms golfde het rond haar schouders, soms danste er een paardenstaart in haar nek, maar deze keer zat het in een wrong. In die wrong had ze drie forse Chinese haarpinnen gestoken. Ik kende geen enkele jonge vrouw die zoiets deed.  Er waren ook amper studentes die pumps droegen.

Na de voorstelling moest Rachel naar de wc. Ik bestelde alvast twee biertjes aan de bar.

Toen ze terugkwam waren haar felrode lippen opnieuw gestift, ze glansden als rijpe kersen. We tikten de glazen tegen elkaar en namen een slok. Toen zette ze haar glas op de toog met een stevige tik, ze nam me keurend op en ging heel dicht bij me staan. Ze glimlachte en zei 'Ik moet even iets bij je doen.' Rachel wriemelde met haar slanke vingers bij mijn kraag. 'Het mag toch wel?'

'Oké.' Waarom niet, dacht ik. 'Ga je gang.' Ik had zeker ergens een losliggende haar.

Maar zij maakte voorzichtig het tweede knoopje van mijn shirt los. Ze lachte. Haar ogen sprankelden toen ze in die van mij keek. Het is een spelletje, realiseerde ik me. Wat deed ze dat leuk. Ik lachte terug, een beetje verlegen. Ze vouwde mijn boord open en gleed met haar hand over mijn borst. Haar hand was warm als de zomer. Ze was bloedmooi. Dat vond ik al vanaf het begin, maar nu het voelde opeens anders. 'Zo!' Weer was er die lach. Ik lachte terug en wist zeker dat mijn lach er opeens anders uitzag. Rachel zou straks vast dat touw van mijn bootje los maken.

Een paar biertjes later fietste ik met haar naar huis. Als een amazone zat ze voor me op de stang, tussen mijn armen. Bij de Stadhouderskade waren de stoplichten rood. Rachel ging naast me staan. Ze wiebelde op haar pumps en wreef over haar welgevormde billen. 'Zit je liever achterop?' vroeg ik. Toen werd het licht groen en ze nestelde zich weer tussen mijn armen, voorop de stang. 'Ik? Ìk? Achterop?' Haar lach schalde tegen de hoge muur van de Heinenken Brouwerij aan de overkant en ketste terug. Ik moest ook lachen. Nee, achterop bestond niet voor Rachel. Flair omhulde haar wezen. Waar zij liep rolde voor haar een catwalk uit. Wanneer zij sprak, declameerde ze alsof je het dertig meter verder moest horen, het hoofd in haar nek. En hoe ze nu met zo'n blik achterom keek, tussen mijn armen op de fiets, alsof ik verdorie Rutger Hauer zelf was, met Monique van der Ven in Turks Fruit.

Bij mij thuis ging ze verder met die knoopjes. 'Jij moet eerst even niets doen,' zei ze en streek met haar lippen over mijn borst.

In de racefietswinkel aan de De Clercqstraat manoeuvreerde ik met mijn Batavus door het nauwe pad aan weerszijden van het verzamelde staal; er zat een slag in het voorwiel, ik ruilde hem in voor nieuw. Aan het eind wachtte de fietsspecialist glimlachend in zijn blauwe stofjas. 'En, heb al je afscheid genomen?' zei hij. Ik las begrip in zijn ogen en keek verrast terug. Hij was natuurlijk zelf ook liefhebber. Afscheid nemen doe je niet alleen van het staal, de derailleur en het zadel.

Eerder die ochtend had ik in het trapportaal voor de laatste keer mijn oranje Batavus Sprint Special losgemaakt. Met het staal tegen mijn schouder gevleid schoof ik behoedzaam naar beneden, er waren steile trappen. Vanuit De Pijp naar de De Clerqstraat zou hooguit een kwartier vergen. Ik peddelde langzamer dan anders, alles moest scherper binnenkomen. De statige huizen langs het Sarphatipark; de groen gevlekte stammen van de platanen, de knoestige reuzen vol in blad, de zon die schitterde in de wemelingen van het gebladerte; een tram die snerpend de bocht nam, de branderige geur van het ijzerslijpsel. Ik dacht aan voorbije jaren. Aan die zondagmiddag in juni, toen ik met deze Batavus naar de Berlagebrug fietste.

Ik dacht aan jou.

We hadden daar afgesproken, op de hoek bij de Berlagebrug over de Amstel. Toen ik kwam aanfietsen, zag ik je al in de verte. Met lange bruine benen leunde je tegen een goudkleurige Koga Miyata. Ik nam mijn tijd, je wist niet van welke kant ik zou komen. Je droeg een wit petje. Eronder vandaan wipte weelderig rood haar. Toen kreeg je mij in de gaten. Je monsterde mij vanonder de klep, je hoofd een beetje schuin. We zouden die zondagmiddag kennis maken en een eind wegfietsen langs de Amstel. Als het beviel, zouden we later die zomer elkaars fietsvakantiemaatje zijn in Wales.

Hoe veelbelovend scheen opeens die zon! Je deed aan waterpolo en op de heuvels van Wales fietste je me er zo uit. Een jaar later waren het de heuvels van Toscane. De kathedraal van Orvieto torende boven alles uit, in het augustuslicht schitterde het mozaïek ons van ver tegemoet. Er waren veel meer van die stadjes, allemaal op zo'n heuvel en wij hadden achter op de fiets tassen en een tent. Je moest alles zien, nu in het echt: de graftombes van de Etrusken bij Tarquinia; de fresco's: Fra Angelico, Luca Signorelli en Simone Martini; de basiliek van Franciscus in Assisi en zijn kluizenaarsgrot in de buurt, verscholen in een vouw van de heuvels; La Primavera in het Uffice. Hoe nederig men zich kan voelen, bij de aanblik van zoveel groots.

Je was zeven jaar ouder, eeuwen geleden afgestudeerd en ik zat hopeloos vast met mijn doctoraalscriptie. In het oude appartement aan de Eerste Oosterparkstraat zat je aan een kersenhouten tafel. Je keek het werk van je geschiedenisleerlingen na; volwassenen die alsnog de middelbare school afmaakten. Je had een project over de opkomst van het communisme in China; elk jaar zette je iets nieuws op, anders werd het saai. De rook van een donkerbruin panatella sigaartje kringelde uit je mond, met een vulpen noteerde je iets op een werkstuk en als je de pagina's op de stapel legde, pompte je met een zuigend geluid koffie uit een thermoskan. Ik hield ook van sigaren en van sterke koffie, maar jouw koffie lengde ik met water aan. We zaten op dansles bij Bonel aan de Rozengracht en je danste goed. Ik deed graag de quickstep, met dat snelle pasje tussendoor, de draai die je naar believen linksom of rechtsom kon doen. Maar het meest hield ik van de Engelse wals, waarbij je iets door de knieën moet en lange passen maakt: uit de luidsprekers kwam Tony Bennett met orkest; het parket glansde in het gele lamplicht; jij op pumps, je haar opgestoken, je lippen rood gestift, het parfum achter je oor; jouw hele verschijning dicht tegen me aangevlijd, glijdend langs andere paren.

Na een jaar ging ik denken: ooit wil ik kinderen. Met jou zou ik niet te lang moeten wachten. Ik dacht aan de biologische klok. Jouw klokje tikte luider dan van die mij, zover was ik nog lang niet. Het schoot maar niet op met de studie, soms wilde ik het bijltje erbij neergooien. Dat deed ik niet, ik ging ernaast werken. Zo zou het nog langer duren. Vanavond maak ik het uit met je, dacht ik, vanavond moet het gebeuren. Mijn toekomst is niet samen met jou. Maar als je dan de trap van mijn studentenbedoening opkwam had je een grote bos bloemen bij je, en bovenaan die trap, nahijgend van die vier trappen, stak je vanuit je armen die ruiker naar me toe, de bloemblaadjes aan de binnenkant donkerrood: 'Voor jou, je houdt zo van chrysanten!' Dan zonk mij de moed in de schoenen. Dan maar een andere keer. Zo was er telkens wat. Uiteindelijk was jij degene die mijn hoge woord forceerde. We sliepen nog één keer samen. Midden in de nacht werd ik wakker, het matras schokte een beetje. Je lag stilletjes te huilen.

Met zijn lange lijf onderuitgezakt tuurde Frank R. Boddendijk naar het formulier op het bureau, intussen zijn Bic ritmisch aan en uit klikkend. Toen gaf hij met de pen een tik op het formulier. 'Ik kan er echt niet meer van maken.' Frank R. Boddendijk was wetenschappelijk medewerker politicologie. Zijn gezicht werd al vadsig, al was hij nog geen tien jaar ouder dan ik. Ik zat hopeloos vast met mijn scriptie en hij had zojuist besloten dat mijn studiebeurs niet nog een jaar verlengd werd. Tegen vrienden zei ik bozig dat het verdorie wel leek of hij uit zijn eigen zak betaalde. Achteraf bezien had hij natuurlijk volstrekt gelijk, ik zou nog drie jaar, bij vlagen wanhopig, achter mijn writers block aan dieselen voor ik mijn bul verwierf.

Zonder Frank R. Boddendijk had ik één van de merkwaardigste mensen uit mijn leven nooit ontmoet: Theresia Keer.

Ik had snel een bijbaantje nodig. In een huis-aan-huisblad zocht iemand huishoudelijke hulp. Het bleek een alleenstaande man, die me 's ochtends het geld gaf, daarna zijn aktetas pakte en naar het werk toog. De man schilderde. In zijn hobbykamer stond op een schildersezel een frontaal naakt, de schacht met gezwollen aders als een middeleeuwse stormram naar voren gestoken, de glans een woeste cycloop. Er stonden meer van zulke schilderijen. Hij had een poes die vreselijk haarde. Als ik de vloerbedekking zorgvuldig had gezogen en daarna de stoffen bank van duizend haren had ontdaan, kromde de kat zijn rug, braakte op het tapijt en keek mij mauwend aan. Dat had het beest net zo goed na mijn vertrek kunnen doen, bedacht ik me, en liet het hoopje walmend liggen. Als er tijd over was pakte ik liever een boek. Ik vrat letters en was gek op biografieën van ondernemende mensen. In de kast stond de autobiografie van de Xaviera Hollander, die na het Barlaeus gymnasium als secretaresse in New York ging werken. Ze was dol op seks en toen er mannen haar telefoonnummer gingen delen bedacht ze dat ze net zo goed duizend dollar voor een nacht kon vragen. Xaviera, die als Vera de Vries opgroeide in een gezin waar Simon Vestdijk over de vloer kwam, was weldra 'madam' van een van de beroemdste clubs in New York.

Twee maanden later sprak ik Leon, die ik kende van het dispuut. Hij had zijn baantje opgezegd, was dat niet iets voor mij?, vroeg hij. Leon was gesjeesd met psychologie, hij schreef liever poëzie en nu gaf hij ook de brui aan zijn baan. Leons baard benaderde die van Tolstoj en, net als Tolstoj, liep hij blootvoets, zij het dan op sandalen. 'Het is een luizenbaan,' zei Leon, 'maar ik verveel me dood.' Hij werkte 's middags op het kantoor van de Nederlandse Unie Van Opticiens, de NUVO. 'Ha,' Leon gniffelde toen het in zijn herinnering opborrelde als een luchtbel in stilstaand water. 'Deze zomer was het zo warm, en ik had vreselijk hete voeten. "Weet je wat," dacht ik bij mezelf, "ik neem een teil uit de keuken, doe er water in, zet het onder mijn bureau en steek mijn voeten erin." Ze zeiden er niks van!'  Toen zei hij het nog eens: 'Ha!' alsof hij alle Nederlandse opticiens lekker te grazen had genomen.

Het leven hangt van kunstig toeval aan elkaar. Ook zonder Leon was het bijzondere bestaan van Theresia Keer mij ontgaan.

Zo kwam ik te werk bij de NUVO. Vanaf het najaar van 1980 zette ik 's middags om half twee mijn fiets tegen een boom bij de Honthorststraat 12, duwde de gebeeldhouwde deur van het Jugendstilpand open, en steeg op in de wereld van het verenigingsbureau dat de belangen van vrij gevestigde opticiens behartigde. Ik groette beide secretaresses, die achter hun hun bureaus bij de hoge ramen zaten. Aan het eerste bureau zat mevrouw Keer, fulltime secretaresse, aan het tweede mevrouw Nijman, secretaresse voor halve dagen. Er werkten drie mannen: de heer Van den Ende, de secretaris van de opticiensvereniging, zijn assistent Sjoerd en Van den Ende's zoon, een student die af en toe iets met de boekhouding kwam doen. Van den Ende, een econoom, was de drijvende kracht van de organisatie. Enkele keren op de middag kwam de druistige zestiger, gekleed in kostuum, wit overhemd en stropdas, met luid kabaal de trap af stormen, om iets aan mevrouw Keer te vragen. Hij noemde haar Thea en zij zei Wim. Daarna vloog Van den Ende weer met twee treden tegelijk naar de eerste etage, waar hij resideerde in de zaal aan de voorzijde. Daar strekte de vergadertafel zich uit over de volle breedte, voor het voltallige verenigingsbestuur dat er eens per maand 's avonds vergaderde. Dwars op de donkere eikenhouten lambrisering stond Van den Ende's bureau. Het deed in die zaal bescheiden aan, net als Van den Ende zelf, en zelfs op een zomermiddag werd het aangelicht door het gelige schijnsel van een antieke lamp.

Op mijn loonstrook stond 'administratief medewerker', maar 'duvelstoejager' dekte de lading beter. Ik maakte fotokopieën van artikelen uit vaktijdschriften, stencilde notulen van vergaderingen, borg correspondentie op, haalde grote enveloppen door de frankeermachine en leverde ze voor het eind van de middag af bij het postkantoor. Om drie uur moest ik theezetten en rondbrengen. Als iedereen van thee was voorzien, liep ik van mijn bureau in de achterste kamer, waar ook het kopieerapparaat stond, en de tafel met het bakje van de stukken die gekopieerd moesten worden, de nietmachine en het frankeerapparaat, naar de dames aan de voorzijde. Zij legden hun werk neer en we maakten een praatje.

Mevrouw Keer was klein van stuk. Ze had een onbestemde leeftijd. Ze droeg een blauwgrijze rok van dikke stof die tot halverwege haar kuiten kwam, een dito vest en vormloze schoenen. Het ensemble leek als doel leek te hebben om aan elk modieus gedoe te ontsnappen. Op haar ronde gelaat droeg ze een bril met een flink aantal dioptrieën. Aan de achterkant van het hoofd begon een paardenstaart aan een afdaling langs haar rug, en eindigde waar het achterste van mevrouw Keer zich vermoedelijk ophield. Het dikke grijze haar werd bijeengehouden met elastiekjes uit een pennenbakje. In weerwil van die bril was er weinig wat mevrouw Keer ontging. Ook aan haar tongriem mankeerde niets, ze had overal een mening over, die even welbespraakt als vrijmoedig verwoordde. Mevrouw Keer was lang, heel lang geleden als stenotypiste begonnen bij de NUVO en, misschien zelfs nog meer dan haar baas, doortrokken van de NUVO-geest.

Mevrouw Nijman, de andere secretaresse, had de allure van een rijzige Italiaanse filmdiva op middelbare leeftijd. Haar luisterrijk voorkomen deelde ze alleen 's middags met de opticiens. Haar man wist van niets; ze spaarde voor rijles. Op haar bureaustoel torende ze boven haar elektrische Remmington uit en als ze naar het toilet moest, schreed ze op hoge hakken. Wanneer de kleine wijzer van de klok naar de vijf kroop, plaatste ze haar damestas op het bureau, deed de leesbril af, monteerde een grote glamourbril op haar klassieke neus, diepte een spiegeltje op en stiftte haar lippen. Ze sprak kostelijk Amsterdams, al klonk het wat lijzig.  

Op een middag vertelde mevrouw Keer, fervent liefhebber van klassieke muziek, met het kopje thee in haar hand dat ze een kaartje had gekocht in het Concertgebouw. 'Toen vroeg het meisje achter de kassa of ik mijn vijfenzestigplus kaart niet bij me had.' Mevrouw Keer zette het kopje thee met een knal op het bureau, ze explodeerde. 'Vijf-en-zestig! Het stomme wicht!' Ze draaide haar dioptrieën naar iets achter het raam, en trok de lippen in een streep. Mevrouw Nijman keek naar mij. Ik hield me koest, want zij was de oudste. 'Ach meid toch,' zei mevrouw Nijman toen. Ze was stil en keek van mevrouw Keer naar mij en ging toen verder. 'Maar seg nou es eerlijk, Thea. Je siet er so toch niet uit met die malle staart. Als je daar nou es het mes in zette.' Weer keek ze naar mij. Ik knikte en zei voorzichtig dat mevrouw Keer er beslist jeugdiger door zou lijken. Mevrouw Keer vroeg mevrouw Nijman toen hoe kort het dan moest. Die zei eerst dat mevrouw Keer toch zulk mooi stevig haar had. Ze deed het daarna voor, ze hield haar hand een stukje onder het oor en tilde haar eigen geföhnde rossig kapsel wat omhoog. 'So dat het om je hoofd golft als je het beweegt.' Mevrouw Keers hoofd was erg bewegelijk.

Toen ik na het weekend weer op kantoor kwam was de staart eraf. Mevrouw Nijman vroeg, 'Nou seg jij er es wat van Ekke. 't Is toch een mirakel?' En mevrouw Keer kleurde als een verlegen tiener met ogen die schitterden. Ze draaide haar hoofd en het dikke grijze haar, dat een miniem stukje nek vrijliet, welfde golvend om haar heen.

Een andere keer kwamen we bij de thee te spreken over hemelse zaken. Mevrouw Nijman dacht dat er wel iets moest zijn. Voor mij hoefde dat niet, de eeuwigheid leek me dodelijk saai. Mevrouw Keer zei dat al wist wat er op haar graf moest staan. Ze wachtte een paar tellen, tot wij nieuwsgierig zeiden: 'Nou?' Toen declameerde ze met gedragen stem: 'Hier rust Theresia Keer. Nimmer keert zij weer.'

Maar Theresia Keer had het bij het verkeerde eind. Na haar verscheiden in 2015 verscheen ze nog een keer in Oculus, de glossy van de opticiens. Er was een lovend in memoriam, ik vond het op internet. Er stond een foto bij van haar bezoek aan het nieuwe kantoor elders, bij een jubileum in 2008, het jaar waarin ze zelf 75 jaar werd. Theresia Keer kreeg van de algemeen secretaris een grote ruiker overhandigd. Ze droeg een smaakvol pied-de-poule jasje en een ketting van grote kralen. Het grijze haar bolde om haar hoofd, het liet haar schouder vrij en het was even weer of ik het voor het eerst zag golven.

Zoiets gebeurde toch niet echt, en als het wel gebeurde dan was het ver weg. Maar nu kreeg een collega het opeens benauwd, of iemand uit jouw familie. Overal, in ons eigen land, op de afdelingen Intensive Care moesten er bedden bijgeplaatst worden. Verpleegkundigen en artsen draaiden lange diensten, je zag ze met vermoeide gezichten op het journaal, in lange blauwe plastic jassen, en ze hadden plastic schermen voor hun gezicht. Soms hielden ze patiënten kunstmatig in slaap, die lagen op de buik, om hun longen te sparen. Er waren mensen die in hun eentje doodgingen. De intensivist Diederik Gommers trad avond aan avond op in talkshows. Eerst was zijn verschijning vertrouwenwekkend, 'Op de IC's kunnen we best twaalfhonderd mensen aan,' hij glimlachte erbij. Maar later zei Gommers dat het er echt niet meer dan tweeduizend moesten worden en zijn stem klonk hoger dan eerst. Het land ging op slot en het gebeurde hier.

Gijs mocht niet meer bij ons komen logeren. Hij was op zijn twaalfde naar Nieuw Woelwijck verhuisd, een dorpsgemeenschap in Sappemeer, waar vierhonderd verstandelijk gehandicapten op een groot terrein woonden. Sindsdien haalden wij hem eens in de twee weken thuis. Op vrijdagavond reden wij naar Nieuw Woelwijck en aan het einde van de zondagmiddag brachten we hem terug. Op zaterdag kwamen er twee vrijwilligers bij ons aan huis, de een wandelde 's morgens met hem naar de trein en dan reden ze naar een bestemming in Groningen of Friesland waar ze ergens patat of kibbeling aten, de ander bakte 's middags taart, Gijs hield de mixer vast en snoepte van het beslag. Op zondag was hij de hele dag voor ons. Na de koffie ging ik ergens met hem wandelen. Gijs was inmiddels vijfentwintig, als we wandelden neuriede hij vaak en alleen zijn benen leken al wel de een meter negentig van zijn slanke gestalte. Hij had nooit leren praten. Volgens de orthopedagoog was zijn verstandelijke ontwikkeling ergens tussen de twee en drie jaar blijven steken. Al twijfelden wij daar niet aan, voor ons telde dat niet. Gijs was Gijs. Wij mochten Gijs ook niet in Nieuw Woelwijck bezoeken.

'Wat moet Gijs wel gaan denken als wij hem zo lang niet komen halen?' vroeg Pauline. Wij kenden een moeder die elke zondagavond belde met haar zoon, die evenmin spraak had. Ook voor haar was niet duidelijk wat er bleef hangen, maar haar zoon zat rustig op een stoel in de gang, de vertrouwde stem uit de hoorn van de telefoon aan zijn oor was genoeg. Pauline had dat eens bij Gijs beproefd. Hij bleef de telefoon wegduwen, op het laatst trok hij een gezicht of zíj soms achterlijk was. Wij hielden het bij logeren. Gijs bezoeken was evenmin een succes geworden. In het begin reden we nog op z'n verjaardag met de cadeautjes naar Nieuw Woelwijck. We dronken thee en de groepsleiding had met Gijs taart gehaald uit de dorpswinkel. Daarna mochten we blijven eten. We kregen een eigen tafel in de groepsruimte, waar de anderen ook aten. Er was patat met appelmoes, een frikandel en een flesje prik. Op zijn zeventiende verjaardag zaten we nog niet eens zo lang aan tafel, toen Gijs de frieten met drie tegelijk in mijn mond begon te duwen. Zijn blik boorde zich in mijn ogen met de intensiteit van een laserstraal. Schiet op man! Communiceren kon Gijs zonder taal, dat hadden we al lang geleerd (en hoe!). Ik treuzelde, je moest hem niet in alles z'n zin geven, maar hij bleef me frieten voeren en tegelijkertijd mijn ogen laseren. Toen werd Gijs het echt zat, was hij soms niet duidelijk genoeg geweest? Hij trok met geweld aan mijn arm, ik viel half van de stoel, en bleef struikelend maar net overeind. Dit was nieuw.

'Kom Pauline', zei ik. 'Het is klaar voor Gijs. We moeten weg.' We liepen naar de hal voor onze jassen, bedankten de groepsleiding en gaven Gijs een wangetje. Buiten, onderweg naar de auto, zei ik dat dit echt de laatste keer was. 'Zijn verjaardag moet voor Gijs toch een feestje zijn? Dat feestje met ons erbij vieren volgend jaar bij ons thuis in Groningen.' Ik had dat een jaar eerder ook al aan Pauline voorgesteld. Toen had Gijs me voor het eerst aan mijn arm getrokken, weg van de tafel, al kreeg hij me niet van de stoel. Of wilde hij toen nog niet zover gaan?

'Wij horen daar niet,' zei ik. 'Op het werk gedragen wij ons ook anders dan thuis. Het is vast zoiets, Gijs kan dat niet over elkaar heen leggen.' Pauline had het langer willen volhouden. 'Hij moet leren dat wij hem in Nieuw Woelwijck bezoeken. Straks zijn we te oud voor zo'n logeerpartij thuis.' Ik had er schoon genoeg van, Gijs z'n verjaardag vieren deden we daar voorlopig niet meer. En zo oud waren we toch niet? Zestig was tegenwoordig het nieuwe vijftig, Gijs had tijd zat om te wennen voor wij als viriele negentigers in Nieuw Woelwijck op visite zouden komen. Hij ontwikkelde zich nog steeds. Al ging dat met een slakkengang als je het vergeleek met de snelheid waarmee normale baby's tot volwassenen transformeerden, onze oudste was als een komeet bij ons vandaan geschoten, op weg naar zijn eigen baan in het heelal, om daarna af en toe even boven de horizon te verschijnen.

Gijs leefde in een andere dimensie en wij met hem. Nieuw Woelwijck had hem tot onze verbazing 's nachts zindelijk gekregen: op zijn dertiende, een jaar na zijn komst. Wat waren wij in Amstelveen, waar Gijs ter wereld kwam, vaak met hem in de weer, diep in de nacht, de een met Gijs in de badkamer, de ander op de knieën op de vloerbedekking in zijn kamer met een sopje en een batterij handdoeken. 's Morgens maakte Pauline onze oudste klaar voor school, ik kleedde Gijs aan. Hij bleef een luier nodig hebben, en die luiers kregen elke drie maanden een nieuwe opdruk, vernieuwd! Wat een ramp als zo'n luier er weer anders uitzag: Gijs had een preoccupatie met details en patronen, dat fascineerde hem en de herkenning van al die details stelde hem gerust. Oh wee als wij zo'n verandering niet hadden voorzien! Toen Gijs een kleuter werd, nam ik Gijs naakt mee uit de badkamer naar beneden, en kleedde hem aan, in een stoel voor de televisie, terwijl in de videorecorder de Teletubbies, Bob de Bouwer of Sneeuwwitje voor de honderdste keer draaide. Ik hield hem tussen mijn knieën en armen en bovenlijf geklemd, alles wat aan Gijs bewegelijk was bewoog, wriemelende wormen zaten tenminste in een potje, en ik moest in een combinatie van geduld en voortvarendheid op zoek naar het momentum, om in een vloeiende beweging de luier dicht te plakken, Gijs fluks in zijn spijkerbroek te hijsen en de riem dicht te trekken. We stonden op tijd; Pauline moest onze oudste naar school brengen en ik moest naar mijn werk.

Het was intussen begin mei. We belden af en toe met een groepsleider. Ze appten een filmpje: Gijs, een volwassen man van vijfentwintig, die 's morgens joelend uit z'n slaapkamer stuiterde, op weg naar de badkamer; of neuriënd over een bospad op het terrein liep, terwijl hij de hand van zijn begeleider vasthield. 'Gijs heeft nabijheid nodig,' zei de leiding, 'anders verdrinkt hij'. Als Gijs weer eens was verdronken in wat er buiten was gebeurd, rende hij naar de parkeerplaats en sneuvelde er een antenne op een auto. Vaak belde ook een groepsleider Pauline, of ze weer een stel jassen of lakens wilde kopen, Gijs had gescheurd, met zijn tanden zette hij een gat. Gijs bleef Gijs. Gelukkig was hij allang opgehouden om mensen te bijten. Ook beet hij niet meer in zijn eigen arm. 'Fijn dat hij zich zo kan afreageren,' zei de groepsleiding, en wat hielden wij ervan dat ze dat zeiden, want er waren ook kinderen die een helm op moesten hebben, voor als ze tegen een muur beukten. Nieuw Woelwijck stuurde tijdens de pandemie regelmatig brieven aan alle ouders. De leuke dingen gingen gewoon door, zoals de voorstelling van groepsleiders vrijdagavond in het theater met 'Meneer Cactus', of 'Liedjes op de Snikke'. Het publiek zat nu achter de tv in de huiskamers. Misschien was dat zelfs rustiger voor veel bewoners. Wij hadden er alle vertrouwen in, en dat was zwak uitgedrukt. Maar wij misten Gijs. Zou hij ons missen?

Op een zondagmiddag reed ik met Pauline naar Oldenzijl, naar de bollenvelden. Een jaar eerder had ik daar met Gijs gewandeld. We waren toen door Oldenzijl gelopen, langs de middeleeuwse kerk met de grafstenen eromheen. Voorbij het dorp sloegen we linksaf, waar de weg naar de Menkemaborg leidde. In het restaurant bij de borg aten we patat en bitterballen met mosterd. Op de terugweg moest Gijs aan zijn vingers ruiken, hij was gek op mosterd. Nu liep ik daar met Pauline. Er stond een auto in de berm, voor een veld met rode, gele en paarse tulpen. Dat tulpenveld stond in lichterlaaie, het was een explosie van kleur tegen het heldere hemelblauw. In het veld stond een vrouw te lachen naar haar man, die foto's maakte. Het ranke blauwwitte torentje van Uithuizermeeden prijkte aan de einder.

'Hier doen we het', zei ik tegen Pauline. Ik pakte de telefoon, tikte de selfiestand aan, bracht mijn hoofd dicht bij haar en drukte op de videoknop. Eerst nam ik het kerkje van Oldenzijl, gleed over de verdwaalde boerderijen en draaide de telefoon langzaam, tot wij in beeld waren, met daarachter die tulpen. Dat kon Gijs vast plaatsen. Je kon veel over zijn vermogens zeggen, maar hij kon zich oriënteren als de beste en had het geheugen van een olifant.

'Dag Gijs, dag lieve lieve Gijs!' Dat zei ik altijd, als we hem kwamen halen. Ik sprak langzaam en zei twee keer 'lieve', zoals zo vaak. Knuffelen ging niet, dan wrong hij zich los. 'Papa en mama komen Gijs nu niet ophalen. Gijs kan deze keer niet logeren bij papa en mama. Er zijn véél te veel mensen ziek.' Ik was klaar, nu was het Paulines beurt. 'Mama en papa komen Gijs echt weer ophalen. Een ándere keer. Mama en papa houden zoveel van Gijs. Dag lieve Gijs.' Een stem lijkt soms op de gloed die uit een brandende open haard komt.

Thuis stuurden we het filmpje naar een begeleider op Nieuw Woelwijck. Diezelfde avond kregen we twee filmpjes terug. In het eerste filmpje zat Gijs in de huiskamer naast een jonge vrouw met een open en expressief gezicht, zo'n gezicht waar je blij van wordt. Zij haalde demonstratief uit haar spijkerbroek een telefoon tevoorschijn. 'Gijs, moet je nou eens kijken!' Er zat pret in haar stem en iets spannends ook. 'Papa en mama willen iets tegen jou zeggen!' Gijs keek. 'Dag Gijs, dag lieve lieve Gijs,' hoorde ik mezelf in die huiskamer. Er kwam een verlegen lachje om Gijs z'n mond. Toen stond hij op en liep hij weg, naar het andere eind van de huiskamer. Hij deed de handen op zijn oren. Even later liep hij terug, hij moest het nog een keer zien, dat was zijn papa toch. Even later klonk ook de stem van zijn mamma, 'Dag lieve Gijs.' Weer liep hij weg, weer zijn handen op de oren en weer kwam hij terug. Hij duwde de telefoon weg, maar de vrouw liet het scherm nog een keer zien, 'Gijs, jouw mama en papa.' Gijs moest wel kijken en weer weglopen en ondanks die veilige handen op zijn oren, hoorde hij het toch. 'Mama en papa komen Gijs echt weer ophalen. Een ándere keer.' Hij moest blij lachen.

Op het tweede filmpje zat Gijs de hele tijd in zijn zitzak. Hij hing lui achterover, zijn armen in de nek, en hij keek breeduit lachend naar de telefoon. Hij hoefde niet meer weg te lopen. Het was zijn filmpje, met zijn mama en papa.

Toen ik de deur opendeed, viel het gesprek stil. De drie mannen die aan de tafel zaten namen me op, alsof ik hen deed denken aan de tijd die vervliegt. Ze hadden rode adertjes in hun wangen. Ik droeg een onberispelijk colbert, net als zij, maar rode adertjes op de wangen? Dat leek een lichtjaar ver. Het was eind mei 1989, amper vier weken na mijn eerste dag als directeur van verzorgingshuis De Luwte in Amstelveen. Het dagelijks bestuur vergaderde meestal elke maand, had Breedveld gezegd met een vaag gebaar. Ik gaf ze een hand en nam plaats naast Breedveld, tegenover Wijers en Eeftink.

Mijn vorige werk was in het Flevohuis in Amsterdam, waar zeshonderd ouderen werden verzorgd. Ik gaf leiding aan de activiteitenbegeleiders, maatschappelijk werkers en geestelijk verzorgers. Onder het bewind van een PvdA-wethouder moesten er fors plaatsen ingeleverd worden. Toekomstige ouderen bleven liever thuis wonen, beweerde de wethouder. Er kwam een reorganisatieplan en mijn functie verdween. 'Waarom solliciteer je niet als directeur van een verzorgingshuis?' had mijn directeur gezegd, het liep niet overal zo'n vaart als in Amsterdam. Zelf directeur, daar was ik niet opgekomen. Ik bewonderde haar mateloos. Had zij niet haar nek uitgestoken toen het Flevohuis de allereerste patiënt met aids opnam? Aids was nog een geheimzinnige ziekte, homoseksuele mannen gingen er bij bosjes aan dood. 'Het komt aan op hygiëne,' had ze gezegd, terwijl ze in de grote zaal rustig de bezorgde ziekenverzorgenden en verpleegkundigen monsterde. 'Zijn jullie vergeten wat we geleerd hebben?' Zelf was ze na huishoudschool ziekenverzorgende geworden. Nu was ze directeur van de grootste zorginstelling in Amsterdam. Ze mat een meter zestig, als ze sprak zong er diep uit haar keel een Limburgs accent mee en ze marcheerde door de lange gangen van het Flevohuis als Napoleon door Europa.

Breedveld ritste zijn leren polstasje open. Hij haalde er een pakje Marlboro uit, tikte op de achterkant en nam een sigaret. 'Hebben jullie bezwaar?' Hij keek naar Wijers en Eeftink. Stak Wijers een sigaret over de tafel toe. Breedveld zoog een vlam in de zijne. Blies langzaam een sliert rook omhoog. Eeftink tikte met zijn Parker op de rand van een blocnote.

'Voor we beginnen nog even dit.' Breedveld leunde naar achteren. 'Beneden in de gang kwam ik Gea tegen. Zij vroeg of ze een buitenlijn voor de telefoon mocht.' Gea was het hoofd van de huishouding. De huishouding bestond uit een schare vrouwen die 's ochtends de appartementen van onze bewoners deden en de gangen zogen. 's Morgens bij de koffie zaten ze aan een lange tafel in de recreatiezaal, kwetterend als meisjes op het schoolplein. Gea liep altijd alsof er iemand achter haar aanzat. Naast de huishouding had ze ook de recreatie en alle vrijwilligers onder haar hoede.

Breedveld keek Wijers aan, peilend. Daarna Eeftink, dat deed hij voor de vorm. 'Dat kunnen wij toch wel goedvinden?' Stik, dacht ik. Zo gaat dat dus. Breedveld heeft het al besloten.

Breedveld trok opnieuw aan zijn sigaret. Inhaleerde diep. Blies. Keek naar Eeftink. Die bleef stil. Breedveld probeerde het nog een keer. 'Elke keer als Gea een leverancier wil bellen, moet ze Dora bij de receptie vragen om verbinding te maken.' Hij trok een grimas. 'Tussen die twee botert het niet. Dat weet iedereen.' Breedvelds schouders gingen op en neer. Wel verdorie, dacht ik. Als ik dat laat passeren, kan ik wel inpakken. Na vier weken al.

Ik schoot naar voren in mijn stoel, haalde mijn handen van de armleggers en strekte ze op de tafel voor me uit. 'Voorzitter!' Het vloog me uit de mond, voor ik wist wat ik zou zeggen. Ik keek half achterom naar Breedveld. Ik mocht IJsbrand tegen hem zeggen, dat nam me voor hem in. Maar nu sprak ik hem aan op zijn rol. Een voorzitter is geen directeur. 'Gea heeft het er nog niet met mij over gehad.' Daarna keek ik naar de overkant, naar Wijers en ook naar Eeftink. Wijers keek terug, hij peilde me. 'Ik stel voor dat ik er eerst zelf in duik. Kom ik er niet uit, dan agendeer ik het de komende vergadering.' Een besluit over een buitenlijn in het dagelijks bestuur, het moest niet gekker worden.

De drie mannen zwegen. Breedvelds wangen werden knalrood. Hij snoof als een stier in de arena, Breedvelds postuur mocht er zijn. Hij keek rond. Eeftink keek naar zijn kladblok. Zijn pen hing boven het papier. Breedveld zocht de ogen van Wijers. Wijers was vicevoorzitter.

Wijers was voor zijn pensioen adjunct-directeur geweest bij het Academisch Ziekenhuis van de Vrije Universiteit, de VU. Iets van de glorie van de VU, gesticht met stuivers, dubbeltjes en kwartjes van de Nederlandse gereformeerde kleine luyden, straalde op Weijers af. En via Weijers op het bestuur van de Stichting Protestants Christelijk Verzorgingshuis De Luwte te Amstelveen. Breedvelds bestuur, want was niet hìj, IJsbrand Breedveld, in alle bescheidenheid weliswaar, maar toch!, de stichter van dit verzorgingshuis geweest? Het had lang geduurd voor het er stond. Door de aanhoudende woningnood was er begin jaren zeventig toch nog toestemming gekomen voor de bouw van een vijfde verzorgingshuis voor Amstelveen. Nu stond het er maar mooi, op de hoek van de Sportlaan en de Bovenkerkerweg. Vijfennegentig bewoners had De Luwte, ieder met een eigen half inpandig beschut balkon. Een balkon over de volle breedte van hun kamer, waaraan vanaf mei rode geraniums hingen.

Maar op een andere manier was Breedveld bepaald niet onder de indruk van Wijers. Als Wijers sprak klonk het alsof hij declameerde uit een circulaire van het ministerie van Volksgezondheid. Je dacht dat je droge lucht rook. En van ambtenaren moest Breedveld weinig hebben. Breedveld had na de oorlog eigenhandig een keten van vijftien drogisterijen opgebouwd in Amsterdam. Daar deed hij niet dik over, ik had het hem met enige moeite ontfutseld.

Er verscheen een krul om de dunne lippen van Wijers. Hij deed zijn best om die krul zo snel mogelijk in de plooi te krijgen. 'IJsbrand,' Hij schraapte zijn keel. 'We verkeren in de gelukkige omstandigheid dat er nu een nieuwe directeur is. Zoals het ging met die vorige, dat willen we toch niet weer? Gun de man wat ruimte. Anders zijn we niks opgeschoten.' Wijers kuchte met zijn rokershoestje. 'Jij wilt hier toch niet wéér drie keer in de week in De Luwte zitten?' Dat laatste betwijfelde ik. Wijers vast ook, dacht ik. Breedveld had na het wegsturen van mijn voorganger ruim een half jaar waargenomen.

Breedveld keek nu als een kleine jongen die met zijn vingers in de pot met dropjes zat. Ook dat dropje waar hij net zo lekker op zat te sabbelen, moest hij uit zijn mond halen. Wijers produceerde een droog lachje, alsof het een uitgemaakte zaak was.

Breedveld tuitte zijn lippen en begon aan de agenda. Ik leunde achterover. Keek dankbaar naar Wijers. Tegen Gea zei ik dat ze een buitenlijn kreeg. En dat ze voor dit soort zaken voortaan bij mij moest zijn.

Mijn fysiotherapeut zei dat ik in plaats van hardlopen, beter de racefiets nam. Ook mijn tandarts, een generatiegenoot, vertelde dat ze was gaan fietsen. Soms reed ze naar Leens, soms naar Leer, soms ging ze een eind Drenthe in. Fietsen is beter voor de spieren van je romp, zei ze. 'Dat klopt,' zei de verkoper van een fiets speciaalzaak. 'Op de racefiets zit je gefixeerd.' Mijn nieuwe racefiets had schijfremmen, schakelde bij het stuur en was zeven kilo lichter dan mijn Batavus uit 1986. Ik werd amper moe. 

Op een dag reed ik langs het Reitdiep de stad uit, tegen de noordwesterwind in. Ter hoogte van Zernike besloot ik een omweg te nemen, langs Dorkwerd. Daar had een neef van mijn grootvader geboerd, in de familie sprak men over de prijzen die hij won met renpaarden. We hadden een familieboek met onze herkomst, er stonden meer dan duizend mensen in met hun nummers, met enkele foto's. De boerderij van opa's neef moest achter de kerk liggen. Die boerderij stond in het familieboek, met een foto van die neef, een trotse vijftiger met een vlezig gezicht naast zijn prijswinnend paard. In Dorkwerd nam ik de fiets aan de hand en liep naar de zerken die daar in de geborgenheid van de kerk in het gras lagen. Op de zerken las ik namen waar ik mijn vader over hoorde, als ik met hem sprak over vroeger, over zijn ooms en tantes, die ik van verjaardagen bij opa en oma kende. Praten over vroeger was een van die dingen die ons bond. Ik sprak graag met pa over de boerderij waar ik was geboren en waar ik hem hielp, tot ik verhuisde om elders te studeren. Pa was intussen zesennegentig. Al liep hij moeilijk en had hij een pacemaker, aan zijn interesse in de wereld om hem heen mankeerde niks. Een paar weken later nam ik pa mee in mijn auto. 'Joe mout'n nog ains noar Dorkwerd,' zei ik.

In het weiland bij de terp liepen bruine paarden. Hun bruine vel glansde in de zon, hun halzen draaiden gracieus toen ze ons uit de auto zagen stappen. Ik haalde voor pa z'n gemak de rolstoel tevoorschijn en duwde hem over de rode klinkers naar het kerkhof. Ik wees hem de bekende namen en pa wees naar zerken van oudooms en oudtantes, achterneven en achternichten. Soms moest hij even nadenken, 'Ik hol van verband'n legg'n,' mopperend dat zijn verstand hem weer eens in de steek liet. Opeens moest hij grinniken, hij wees: 'Kiek, doar ligt dien boakster.' Het was de steen van Frouwien Rijkens. Zij kwam uit Slaperstil, vlakbij Dorkwerd. Het verhaal was dat moe bijna twee dagen bezig was geweest voor ze mij baarde en dat ik niet spontaan ging huilen. Frouwien dompelde mij beurtelings in een teil heet en een teil koud water, ook sloeg zij mij op de billen. 'Haar leven was velen tot zegen,' stond op de zerk. Verderop zat een man op zijn knieën in het gras. Hij woelde in de aarde. Naast hem stonden rode begonia's. Wij groetten hem. 'Mijn moeder,' zei hij, toen hij opkeek. Ik doe dit elk jaar, zei hij, voor haar verjaardag. Z'n moeder had op het orgel van de kerk gespeeld. Nee, hij woonde hier niet, iedereen woonde elders.

'Wie mout'n deur,' zei ik tegen pa. 'Doarachter ligt de boerderij.' Ik duwde pa voorbij de toren en langs een beukenhaag, die dik in het blad stond. Er was een hek in de haag, we bleven staan. Door het hek zagen we een stuk van de gevel van de boerderij. 'Verdold,' zei pa. 'Heuden heuden.' Hij glunderde en wees. Op de schoorsteen stond een windvanger in de vorm van een rennend paard. 'Kom,' zei ik pa, 'wie goan verder.' Het pad kwam uit op een andere weg, waar je de boerderij kon zien. De boerderij lag evenwijdig aan de weg, in een mantel van fruitbomen. Bij de oprit naar de boerderij zei ik, 'Zel'n wie der hèn?' Pa's ogen glommen. 'Dat zoll'n dien bruiers nait doun.' Dat klonk als een compliment en ik reed pa tot het hek. We namen alles in ons op: het grote erf, de schuur, de hoge brede deur in de schuur voor de wagens met hoog opgetast hooi of korenschoven, de ijzeren ankers in de muur, het sierrandje metselwerk onder de daklijst. 

Toen ging de schuurdeur open. Er kwamen een vrouw met een meisje uit. De vrouw zag ons bij het hek staan. Ze liep op ons af. Ze was van mijn generatie. Ze keek ons vragend aan. Pa zei dat zijn grootvader hier geboren was. Hij vertelde dat zijn grootvader later elders boer werd en uiteindelijk belandde in Zuidwolde, op de plek waar pa's vader had geboerd. Later werd ik daar zelf boer, zei pa. 'Wolters,' zei hij toen. Hij sprak nu Nederlands. 'Zegt u die naam iets?' Die boerderij was waarschijnlijk al lang in andere handen overgegaan. Pa en ik keken nieuwsgierig naar haar. 

Haar gezicht was zachter geworden, toen pa begon met praten. Als pa Nederlands sprak deed hij zijn best om te articuleren en sprak hij langzamer dan anders. Toen Pa aan het eind van zijn verhaal kwam en onze achternaam noemde, moest ze lachen. 'Zo heet ik ook,' zei ze. Pa en ik keken naar elkaar, dus toch. Pa vroeg hoe haar vader heette. 'Ekke,' zei ze. Nu moest pa lachen. Hij zei dat zijn vader ook Ekke heette. 'En hij.' Pa wees op mij. De dochter van opa's neef, dacht ik, onze achternicht. Pa keek alsof hij zojuist een nieuw werelddeel had ontdekt.  

Onze achternicht deed het hek voor ons open. 'Willen jullie de schuur zien,' vroeg zij. Ik rolde pa over het erf de schuur in, over een lemen vloer met kuilen. Ze liet ons de paardenboxen zien, waar de paarden 's winters stonden. Pa draaide zijn hoofd van links naar rechts en keek naar boven, naar de hanenbalken. Daar hingen enorme sluiers van spinnenwebben. Of we een kopje koffie wilden, vroeg ze. Ik was intussen stilletjes gaan hopen dat ze dat zou vragen en pa ook zag ik aan zijn gezicht. Ik hielp pa uit de rolstoel en hielp hem door een gang naar de keuken. Aan de deuren zaten ijzeren klinken die je met je duim omhoog moest tillen. De keuken zag er uit of haar overgrootvader er net uit was weggelopen. Het plafond had lage balken, de grote houten tafel lag vol met kranten en tijdschriften, er stond een schaal met frutsels en een vaas met uitgedroogde bloemen. Het aanrecht was graniet, aan tegelmuur erboven hing een koperen pomp. 

We gingen bij de keukentafel zitten. Onze achternicht vertelde dat ze met drie zussen waren en toen haar vader bejaard was eerst het land verkocht en daarna de boerderij. Later had ze met haar zus de boerderij teruggekocht, voor haar hobby, de paardenfokstal. Aan de keukentafel liet ze foto's zien: de wedstrijdpaarden van haar vader, en haar eigen oorkonde als fokker. Even later liep ze naar de hal bij de voordeur en haalde daar een ovale zwarte houten lijst van de muur, met een foto. 'Hoe is het mogelijk,' riep pa. Het was het portret uit ons groene familieboek, van de pagina met foto's van alle Ekke's. Een lang gezicht, in bruine tinten, met ingevallen wangen en ogen die gespannen naar de fotograaf keken, in een eenvoudige dikke jas. Dat was Ekke Jans, van het zevende geslacht. Ekke Jans was de nummer één uit het boek: onze stamvader. Hij was in 1836 geboren in Zuidwolde en in 1888 in Dorkwerd gestorven. Onze achternicht kende dat boek. Ze zocht ernaar maar kon het niet vinden. Ze vertelde over haar vader en haar zussen en dat ze met een pikeur was getrouwd. 

Toen pa weer thuis was, ging hij zitten en legde zijn benen op een bankje. 'Heuden, heuden,' zei hij wel drie keer achter elkaar. 'Dat ik dit nog mocht mitmoak'n.' Ik bracht hem een glas water en zei dat hij zijn middagdutje moest doen. 'Doacht 't nait,' zei hij. 'Breng mie dat greune bouk nog ains.'

Ik had bier bij de toog gehaald en wurmde mij, twee volle glazen voor mij uitgestoken, door de groepjes die bij de toog stonden, om de tafeltjes heen, naar het tafeltje waar wij zaten. Achter me, boven het geroezemoes uit, spatte een glas in gruzelementen. Ik zette mijn glazen neer, veegde mijn handen af en ging zitten.

Harjo had vier frisse grijze koppen aan de praat, boven pastellen vestjes (de vrouwen) en geruite overhemden (de mannen). Duitsers, een weekendje weg. 'En waar logeren jullie?' De vrouw naast Harjo zei het hem. Hij keek mij aan. Ik haalde mijn schouders op. De vrouw pakte haar smartphone, het scherm lichtte op. 'Hoe komen wij daar straks?' Harjo liet het haar zien. De vrouw bleef bezig met hem. 'En welke vijf dingen moeten we zien in Groningen?'

De ober met zijn zwart giletje, wit overhemd en vlinderstrikje kwam achter de toog vandaan, een stoffer met blik in zijn handen. Hij hurkte bij een tafeltje waar ik langs was gemanoeuvreerd en veegde de scherven op. Toen hij klaar was liep ik naar het groepje mannen dat daar stond met een paar vrouwen.

'Hebben jullie nu een glas witte wijn minder?' Ik gebaarde naar het tafeltje, met de halflege glazen. 'Zal ik er ééntje bijhalen?' Een van de mannen zei: 'Deed jij dat?' De man trok zijn kin omhoog. 'Ik liep erlangs, hoorde iets vallen.' Ik deed mijn handen half omhoog. 'Het enkele feit dat je dat vraagt, maakt dat het niet meer nodig is.' Hij klopte op mijn schouder. 'Aardig van je;' zei een vrouw uit het groepje. Ze greep mijn hand even, die nog vragend in de lucht hing. Ik keek in opmerkzame ogen, gaf een kneepje terug. Ik liep weer terug en ging weer aan het tafeltje van Harjo met de Duitsers zitten. '.... en de Vismarkt;' hoorde ik hem zeggen tegen de Duitsers. 'U moet morgen kibbeling eten. Unbedingt!'

Een week later zag ik die vrouw uit de Wolthoorn terug op de Vismarkt. Ze stond in de witte damp die van de kibbelingfrituur sloeg, en bevoelde een zalm voor ze de vis kocht. Toen ze klaar was waren daar diezelfde ogen. 'Ik lust nu wel een glas wijn.'

Als Landstra in de vierde van het Augustinuscollege voor de eerste keer uit het Hooglied declameert is het alsof ik een elektrische schok krijg.

Laat hij mij kussen,
Laat zijn mond mij kussen!

Petra zit schuin voor me, in de middelste rij. Ik zit naast mijn vriend Johannes, bij de muur. Ik kijk graag naar Petra. Naar dat lange dikke haar, ze draagt er een band in die bij haar groene corduroy jurk past. Petra's haar danst in de zon. Ze draait het hoofd als ze met het meisje naast haar praat. In de wangen komen kuiltjes, haar ogen schitteren. Ik vang haar ogen, als ze haar hoofd verder draait, ze ziet mij kijken. Ik kijk snel weg. Dat ik Petra kan kussen kwam eerder niet in mij op. Hoe pak je zoiets aan? Ik durf niet eens met haar te praten. Meisjes, meisjes. Johannes maakt ze aan het lachen, maar hij heeft twee zussen.

Je bent zo mooi, vriendin van mij,
Je bent zo mooi!
Je ogen zijn duiven,
Door je sluier heen.

Als Petra naar me kijkt hoor ik die duiven koeren, roekoe, roekoe. Als ik haar in de gang tegenkom recht ik mijn rug.

Vandaag draagt Landstra driedelig grijs, al hangt zijn haar tot ver over de oren. Hij loopt naar het raam. Hoog over het talud dieselt een trein terug de provincie in. Landstra draait het bovenlicht dicht. Loopt terug naar zijn bureau, pakt de Bijbel, gaat ermee door de rijen. Soms staat hij stil, de open pagina's op de palm van zijn hand, zijn arm uitgestrekt. Zijn andere hand maakt gebaren, strijkt door zijn baard bij een regel wit, bij een komma, bij een punt. Hooglied ken ik inmiddels uit mijn hoofd, de Bijbel staat in de keukenkast naast de radio. Ik weet wat er komt.

Je borsten zijn als kalfjes,
Als de tweeling van een gazelle,
die tussen de lelies weidt.

Mijn haren prikken. Ik denk aan de kalfjes die Petra onder haar jurk verbergt. Aan die borsten op de verkiezingsaffiche van de Pacifistisch Socialistische Partij, die borsten pralen op een houten bord bij de ingang van het Noorderplantsoen. Ze zijn van een jonge vrouw, die haar naakte glorie voor zich uitspreidt, de armen breed. Bij ons thuis in Zuidwolde hangt Barend Biesheuvel aan het raam, van de Anti Revolutionaire Partij. Biesheuvel draagt een stropdas. Thuis heb ik het huiswerk af. Dan schrijf ik een gedicht. Op mijn bureautje staat een transistorradio. Soms hoor ik Peter Maffay, met Du. Dan draai ik de volumeknop omhoog, er schetteren trompetten, ze zwepen Peter op.

Wo ich auch bin, was ich auch tu, ich hab ein Ziel,
und dieses Ziel bist Du, bist Du, bist Du.

Ik wil het met Peter Maffay uitschreeuwen. Maar schreeuwen doe ik nooit. Elke dag fonkelt. Het is alsof de wereld opnieuw is uitgevonden: op de fiets langs het Boterdiep, als de zon over mijn gezicht glijdt, maar evengoed als er dikke regen door de populieren zwiept. Het is er ook als moe onderaan de trap roept 'het eten is klaar!' en wanneer ik met pa, moe en beide broers om de keukentafel zit. Thuis is alles opeens drie maten kleiner.

In de zomervakantie heeft moe dokter Wymenga erbij gehaald. Moe strijkt haar hand over mijn blote rug. "Kijk dokter. Rechts. Daar is zijn rug hoger dan links. Dat hoort toch niet?" Wymenga, de oogjes strak achter zijn gouden brilletje vraagt of ik dieper kan bukken. Scoliose. De ziekte van Scheuermann. Moe heeft verdorie haar gelijk. "Zit nou eens recht. Je zit alweer krom!" Nou zijn de poppen aan het dansen. "Wat gaat u eraan doen, dokter?" Ik moet een verwijsbrief halen voor de orthopeed, je zit nog in de groei jongen. Wymenga pakt de dokterstas en rijdt weg in zijn Kever.

In het ziekenhuis wikkelt de gipsmeester me in witte klamme lappen. Een week later pas ik het Milwaukee korset. Straks moet hij elke dag om, die leren beugel, die op zwaar mijn heupen rust. Uit die beugel rijzen drie metalen staven omhoog, vastgeklonken aan een ring, om mijn nek. Twee staven achter, een hardleren kussentje ertussen, dat de wervel recht drukt; en één staaf voor. Bij mijn heupen zijn riempjes en er is een palletje bij mijn nek. Recht zàl ik. Als de instrumentenmaker me iets vraagt lijkt het of er iemand anders voor mij praat. Het is alsof er straks iemand anders in dat korset moet. Ik ben er niet.

Het ding moet ook 's nachts om. Na een half uur roep ik pa. "Zo kom ik niet in slaap." Pa staat in zijn streepjespyjama naast mijn bed. "Je moet eraan wennen. Probeer het nog eens." Hij strijkt over zijn schedel. "Ik kan me niet eens lekker omdraaien. 's Nachts moet ik slapen. Verdorie." Pa zucht, zet het palletje bij mijn nek om en gespt de riempjes los. Ik hijs me er de volgende ochtend weer in. Een coltrui camoufleert de metalen ring om mijn nek.

Pa zet me met de auto af bij de school. Ik ben vroeg en ga in de bibliotheek zitten. In de klas zijn ze aardig voor me. Na een paar dagen zien ze het niet meer. Naar Petra kijk ik niet. Als ik haar in de gang tegen kom kijk ik recht voor me. Als ze vlak bij me is moet ik toch naar haar kijken. Ze lacht lief en ik lach stijfjes terug. Met de bus ga ik naar huis, en ook in de bus is mijn rug zo recht als een vers geschaafde plank. Volwassenen kijken snel voor zich uit. Kinderen stoten elkaar aan, ze loeren en lachen. Kleuters staren. Van die kleuters is het niet erg. Ik schrijf geen gedichten meer. Ik kan er beter niet aan denken.

Op een morgen in mei gaat de deur van de bibliotheek open. Petra's haar wuift als ze aan mijn tafel gaat zitten. Het is net alsof ik Peter Maffay verderop in de gang hoor galmen. "En?" vraagt ze. Iedereen is bezig met wat er na het examen komt. "Weet jij het al?" Ze kijkt schalks. "Ik ga politicologie studeren," zeg ik glunderend. "In Amsterdam." Ze kijkt naar me, alsof er opeens iemand anders zit. We zijn zomaar in gesprek. Petra's ouders verhuisden, haar vader kreeg werk in het midden van het land, ze woont zolang bij een tante. Straks, na het examen, gaat ze weer bij haar ouders wonen. "En? Weet jij het al?" vraag ik gretig. "Pedagogische academie. Kleuterjuf. Onderwijzeres, misschien." Ze draait met een vinger in haar haar en kijkt me aan, misschien weet ik het.

Na het avondeten loop ik naar de trap. Die gedichten kunnen zoveel beter. En dat korset kan me wat. Wim uit mijn klas heeft een hoge rug. Dat zie je pas goed. En ik draag dat verrekte ding. De examens, nog een paar weken. Ik moet het Petra vragen. In de bibliotheek, als we alleen zijn. In het weekend zeg ik tegen moe: "Dat korset gaat niet meer aan. Ik ben het hartstikke zat. Straks in Amsterdam - dat dacht u toch niet echt? Wat halen die paar maanden nou uit?" Vroeger kneep moe. Nu krijg ik pantomime. Ik loop met het ding naar de schuur, bij het grofvuil ermee.

Maandag komt Petra bij me zitten in de bibliotheek. Ik vraag of ze naar de film wil. Mijn handen voelen koud en Petra bloost. Ik ga direct verder, zij moet tijd krijgen om na te denken. Fiddler on the Roof. Een musical, zeg ik. Hert gaat over een arme Joodse melkboer uit een Pools dorpje. Met drie dochters die aan de man moeten. En zij willen natuurlijk iemand anders. 'Je kent vast dat liedje, Als ik toch eens rijk was.' Ik zing het half. Petra's mondhoeken gaan krullen, als ik voor haar zing. Dan zijn ze daar opeens, die kuiltjes. "Ga je mee? Vrijdag?" "Ik moet het mijn tante vragen." Ik kijk haar vragend aan. "Zij moet dat goed vinden, weet je. Ik logeer bij haar. Morgen hoor je het." De volgende dag, als de klas van lokaal wisselt, houdt ze in. Ze schuift de zware leren schooltas onder haar andere arm en komt naast me lopen. "Het is goed hoor." Ze lacht en helt een beetje over.

Vrijdagavond sta ik bij het Hoofdstation. Als ze komt aanlopen vliegen haar grote ogen naar me toe. We lopen langs de boten in het Verbindingskanaal en vanaf de Herebrug ligt mijn arm om haar schouder. Petra kleurt, maar ze maakt zich niet los. Mijn longen zwellen. Zonder het korset voel ik me herboren. Bij Cinema Palace op de Grote Markt zeg ik dat we tijd zat hebben. "Ben je wel eens in de Prinsentuin aan de Turfsingel geweest?" Ik heb vooraf de Prinsentuin verkend. Even later staan we onder het vergulde tableau boven de poort. De lange gele wijzer, die aan de zon vastzit, priemt boven ons de tuin in. Het grind knerpt, wij slenteren langs buxushagen en rozenperken naar de berceau. Daar zoen ik haar. Ik lach, wil haar vertellen dat ik haar al zo lang leuk vind. Maar Petra schuift haar pols uit de mouw van haar jas. "Wordt het geen tijd? De film begint zo." Na de film breng ik haar terug naar het Hoofdstation. Petra houdt de pas erin. Met die tante wil ze natuurlijk niet te laat thuis zijn.

Maandag komt Petra niet bij me zitten. In de klas kijkt ze niet naar me. In de pauze zit ik op het muurtje, voor het plein. Als Petra eraan komt loop ik naar haar toe. "Zullen we een ommetje maken?" De vlammen slaan haar uit de wangen. "Het is beter van niet. Ik wil geen verkering." Ze loopt weg. Er is opeens een dof geluid in mijn hoofd, alsof ze er met een grote houten hamer op heeft gemept. Ik moet weg van iedereen en ga naar het toilet. Daar zit ik met het hoofd in mijn handen. De pauze kan me niet lang genoeg duren. Het is als bij het korset, net alsof het om iemand anders gaat. Als allerlaatste ga ik de klas binnen. "Waar bleef je nou," vraagt Johannes. "Is er iets?"

"Nee," zeg ik. Er is niks.

Citaten Hooglied: De Nieuwe Bijbelvertaling van het Nederlands Bijbelgenootschap 2004

'Ik denk dat het zo moet', zei ze met een alleraardigst lachje. Ze was met twee flesjes opgerezen vanonder de bar. De cassis zette ze voor Gijs neer, de spa rood bij mij. We waren in café Popken, in Ekehaar. Mevrouw Popken had een mooi bewaard gezicht, waar je vrolijk van werd. Meneer Popken moest wel vinden dat hij bofte. Ze schonk onze glazen in en verdween daarna achter een deur, voor de patat met bitterballen.

Op zondagmiddag wandelde ik altijd met Gijs, als hij bij ons logeerde. Ik had de auto in Eleveld neergezet. Langs smalle wegen waren we via Geelbroek en Amen naar Ekehaar gelopen, Gijs met zijn wandelstok in de hand, soms prikte hij in een molshoop of tikte behoedzaam een boom aan. Met die wandelstok liep hij langzamer. Buiten was het koud, maar de houtkachel binnen brandde dat het een lieve lust was.

Bij het raam was een kooi met een papegaai. Hij zat met zijn gele en groene veren op een balkje. Toen mevrouw Popken achter de deur verdween keken Gijs en ik haar na en de papegaai floot. Daarna floot hij nog een keer. Wij zagen hoe de papegaai zich van zijn balkje naar de tralies wurmde en langs die tralies naar beneden klauterde. Zijn nagels tinkelden. Onder in de kooi was ook een balkje. Daar drentelde hij een poos heen en weer. Daarna tinkelde de hij langs de tralies weer naar het balkje boven in de kooi. Toen floot de papagaai opnieuw. Gijs moest erg lachen. Het kwam helemaal achter uit zijn keel. Daarna moest hij nog een hele tijd zomaar opeens grinniken. Wat hield ik veel van Gijs en wat zou hij een mooie donkere stem gehad hebben.

Het wachten duurde lang, maar dat was niet erg. Achter ons, bij de muur naast de deur, was de houtkachel. Je zag rode en gele vonken omhoogschieten. Tegen de achtermuur stond een kerstboom. Die kwam bijna tot het plafond. Verder was er niemand, werkelijk niemand, behalve de papagaai en wij. We vermaakten ons opperbest.

Na een tijd kwam mevrouw Popken achter de deur vandaan. Ze zette een bord met patat en een schoteltje met bitterballen voor ons neer. Wij brandden bijna de mond aan de bitterballen. Dat was fijn. Want dat konden wij een jaar geleden niet zeggen van de bitterballen van meneer Popken. Gijs pakte mijn hand. 'Ha,' zei hij. Ik moest het zakje mosterd, dat naast de ballen lag, uitknijpen.

Toen het op was deden we de jas aan en liepen het hele eind terug naar de auto. Onderweg moest Gijs aan zijn vingers ruiken voor de mosterdgeur. Verder kreeg hij af en toe de slappe lach. Ikzelf was de hele dag al vrolijk, al vanaf het moment dat Gijs me van mijn vrouw wakker mocht maken. Thuis bakte mijn vrouw pannenkoeken. Toen brachten we Gijs terug naar Nieuw Woelwijck in Sappemeer, naar Den 2. We liepen terug naar de auto en Gijs keek ons door het raam na. Ik dacht beslist dat hij nog een keer moest grinniken.

De kappers gaan voor het eerst weer open en toch laat ik mijn haar groeien. Het doet me denken aan vroeger. Toen ik naar Amsterdam verhuisde en de geur van vrijheid in de lucht hing. Een decennium lang.

Op Google zoek ik naar foto's van Donald Sutherland. Donald schitterde destijds in M*A*S*H, in de Korea-oorlog, als snedig chirurg in een fronthospitaal. Nog altijd is Donald niet uitgespeeld. Hij heeft zijn lange haardos bewaard, evenals zijn charisma. Al is zijn haar nu grijs. Net als dat van mij. Soms, als er een briesje staat en ik met iemand praat, moet ik het haar uit mijn ogen vegen. Ik lijk onderhand een vrouw.

Op een mooie ochtend fiets ik naar Haren, naar kapper Onnes bij de rotonde. Naast de deur staat een vitrinekast met bekers en bokalen. Boven de kassa hangt een bord: 'life ain't perfect, but your hair can be.' Ik neem een stoel bij de tafel met tijdschriften.

Onnes draagt jeans met een zwart overhemd. Het resterende haar op zijn schedel is in stekeltjes omhooggewerkt. Er zit een jongen in de stoel. De jongen is rond de twintig, de kapper loopt om hem heen, in zijn hand een tondeuse. De tondeuse heeft een gouden kleur. De kapper zwiert met de tondeuse om het hoofd van de jongen, als een zanger met zijn microfoon. De kruin wordt hoog. Als de kapper klaar is, bevoelt de jongen de zijkant van zijn hersenpan. Hij kijkt tevreden in de spiegel. Iemand veegt het haar weg. De kapper drinkt een kopje koffie. Hij gebaart daarna met zijn hand naar de stoel en pakt een schort.

'Steek je handen maar in de mouwen.' Hij bevestigt een boord van wit crêpepapier om mijn hals. 'Het hoeft alleen bijgeknipt.' Ik kijk hem aan via de spiegel. Onnes staat achter me. Hij spreidt zijn handen en steekt alle vingers in mijn haar. Hij trekt ze langzaam omhoog tot het haar tussen de vingers wegvalt. 'Er zit beweging in je haar. Voor je leeftijd heb je een volle dos. Als ik het mag zeggen,' hij kijkt de spiegel, 'er moet wel wat af.' 'Je hebt geluk.' Hij loopt naar het plateau onder de spiegel, pakt een schaar en loopt om me heen. Het staal klapwiekt scherp rond mijn oren. Mijn haar dwarrelt naar beneden.'Ik heb het van mijn vader geleerd. Hoe je zo'n jaren zeventig kapsel doet. Niemand die nog weet hoe het moet. De docenten op de kappersschool beheersen hun vak niet meer.'

Onnes was kampioen, het staat op zijn website. Zeven jaar achtereen in Nederland. Ook Europees en Wereldkampioen. Ik vraag ernaar. 'Weet je wat vreemd is?' Hij loopt om me heen. 'Dat je het dan niet beseft. Hoe bijzonder dat is.' Ik denk aan mijn leven en dat je pas achteraf weet wat de mooiste jaren zijn. Hoe druk je bent. Ik zeg dat talent alleen vast niet genoeg is. 'Ik had collega's die creatiever waren. Maar hun techniek was ondermaats. Mijn vader, die ging 's avonds na het eten met zijn collega's naar de vakschool. Dan gingen ze oefenen. Maar jonge mensen, ze willen tegenwoordig niet meer gecorrigeerd worden. Dan komt er hier zo'n moeder bij me in de zaak. Die zegt dat ik niet aardig genoeg ben. Niet aardig genoeg. Maar daar gaat het toch niet om?' De schaar valt stil, de ogen in de spiegel kijken mij mistroostig aan.

'Vroeger nam ik jonge mensen mee naar die kampioenschappen. Ze stonden hier naast me.' Hij wijst met de punt van zijn schaar naar de stoel rechts. 'Ze werden ook kampioen.' Hij schudt zijn hoofd. 'Er is hier pas een nieuwe zaak geopend. Maar de eigenaar weet niet zelf niet eens hoe het moet.'

Hij legt de schaar op het plateau en pakt de tondeuse voor mijn bakkebaarden. Daarna klapt hij het scheermes open. Ik zet me schrap, want mijn nek is daarna altijd rood. Maar Onnes kan het zonder mijn huid te raken. Dan bukt hij zich naar een lade, pakt een pot en haalt er een likje uit. Hij doet de witte massa in de palm van zijn hand, spuit er water op, smeert het in cirkels uit en boetseert het in mijn haar.

'Ik geef je er straks wat van mee.' Hij vult een klein plastic potje en zet het voor me klaar. 'Van de bond mag het niet. Theoretisch zou je dat kunnen opeten.' Hij schudt met zijn hoofd. Hij maakt het schort los.

Ik kijk nog een keer naar het plateau onder de spiegel. Daar liggen de scharen in hun rankheid, als benen van balletdanseressen. Ze glimmen. Daarnaast de tondeuse, met zijn gouden glans.